АҚШ-тың Түркіменстандағы бұрынғы елшісі және Каспийдің энергетика мәселелері жөніндегі бұрынғы арнайы өкілі Стивен Манн «Баку-Тбилиси-Джейхан» мұнай құбырының құрылысына қатысты 2000 жылдардың басындағы күрделі келіссөздер туралы естеліктерімен бөлісті.

Бұрынғы дипломаттың естеліктері Ресей және АҚШ Гарвард университетінің Еуразиялық аймағы бойынша Дэвис орталығының тапсырысы бойынша жазылған.

Стивен Манн 1990-шы жылдары Қазақстан, Әзербайжан және Түркіменстанда кеңестік басқарудағы мұнай мен газдың орасан зор кен орындары бар екенін айтады. Бұл елдер, мамандардың тілінде айтқанда, «жоғары ағыстағылар» (Upstream) саналды.

«Мұнай және газ ақшасы осы дамушы елдерді өзгерте алар еді, егер олар компанияларды кен орындарын игеруге тартып, нарыққа барабар көлемде сұранысты өтеуге өз тауарын шығара алатын болса», - дейді.

КСРО-НЫҢ ЫДЫРАУЫ: ҚАЗАҚ МҰНАЙЫ МЕН ТҮРКІМЕН ГАЗЫНА ТАЛАС

Алғашқы «егер» тез болды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін көп ұзамай «Chevron» бастаған компаниялар Қазақстандағы алпауыт Теңіз мұнай кен орнын игере бастады. Түрікменстан табиғи газдың қоры бойынша әлемде төртінші орында тұрған еді. Әзербайжанның Азери-Чираг-Гюнешли (АШГ) орасан зор кен орындары болды. Көп ұзамай аймаққа «BP», «Total», «Shell», «Exxon», «Mobil» және басқалары келді.

Келесі «егер» қиынырақ болды. «Мидстрим» экспорттық бағыттары бұрыннан бар: Кеңес Одағы Каспий өңірінен Ресей мен Украинаның өнеркәсіптік орталықтарына мұнай мен газ жеткізіп отырды. Тәуелсіздік дәуірінде бұл құбырларды ресейлік «Газпром» (газ бойынша) және «Транснефть» (мұнай бойынша) монополиялары бақылап отырды және олар өндірушілерден транзиттік алымдарды талап етті.

«Экономикалық тұрғыдан алғанда бұл өте ауыр болды, бірақ «Газпром» мен «Транснефть» сол кезде де Кремльдің қолында болатын. Егер Мәскеу өзінің бұрынғы вассалдарын саяси қамшымен сабап тастағысы келсе, құбыр өткізгіштерді мәжбүрлеу құралдары ретінде пайдалануы қисынды болатын. Ал Америка Құрама Штаттары ескі империяның қирауынан жаңа, қуатты тәуелсіз елдер пайда болуын қалады. Осылайша Мәскеудің бақылауынан тыс көптеген жаңа құбырлар геосаяси жағдайды өзгертті. Осыған байланысты, 1998 жылы Клинтон әкімшілігі Каспий бассейніндегі энергетикалық дипломатия бойынша арнайы уәкіл тағайындады, мен дәл осы тапсырманы өз мойныма алдым», - дейді дипломат өз естеліктерінде.

2001 жылы Манн АҚШ-тың Түркіменстандағы елшісі қызметінен шақыртылып, Каспий энергетикасы жөніндегі арнайы өкіл болып тағайындалды. Дипломат экспорттық мұнай құбырларына байланысты кейбір проблемалар ол өз міндеттерін атқаруға 2001 жылдың мамырында кіріскен кезде шешілгенін айтады.

ҚАЗАҚ МҰНАЙЫН НОВОРОССИЙСКІ ПОРТЫНА ЖЕТКІЗУ

«Каспий құбыр консорциумы Қазақстандағы Теңіз кен орнында өндірілетін мұнайды ресейлік Новороссийск портына тасымалдау үшін құрылды. Бұл бағыт Ресей аумағы арқылы өтсе де, заңдық келісімдер Мәскеудің құбыр жұмысына араласа алмайтынын көрсетті. Қазақстан бұрынғысынша осы заңдық келісімнен пайда көріп отыр», - дейді бұрынғы елші.

Стивен Манн АҚШ әкімшілігінің Каспий өңіріндегі саясатының негізгі ұстыны сол кезде «Баку-Тбилиси-Жейхан» (БТЖ) мұнай құбыры болғанын айтады. Осымен қатар Оңтүстік Кавказ мұнай құбыры салынуы тиіс және осы бағыт бойынша Әзербайжан газы Грузияға келуі тиіс. Бірақ «БТЖ» АҚШ саясатында басты басымдық болды.

«Менен алдыңғылар «БТЖ» бойынша қыруар жұмыс атқарды, өңірлік ынтымақтастықты орнатты және үкіметтер мен инвесторлар арасындағы байланыстарды нығайтты. Бұл президент Клинтонның 1999 жылғы қарашадағы Стамбул саммитінде «БТЖ» жөніндегі маңызды келісімдерге төрағалық етуіне мүмкіндік берді», - деп жазады ол.

ӘЗЕРБАЙЖАНМЕН КЕЛІССӨЗ

Манн «BP» мен оның серіктестері «БТЖ» құбырын салуға қажетті 3 миллиард доллар инвестицияның 30 пайызын инвестициялауға келіскенін еске алады. Коммерциялық банктер мен даму банктері қалған 70 пайызды қаржыландыруға келісті, бірақ бұл ақшаны банктерден алу үшін банкирлердің қатаң стандарттарын ұстану қажет болды. Олардың қатарына қаржылық көрсеткіштер ғана емес, экологиялық өлшемдер, әлеуметтік қамсыздандыру және құбырлардың қауіпсіздігі енді.

Бұрынғы дипломат несиелендірудің ең қатаң шарттары Еуропалық қайта құру және даму банкі (ЕҚДБ) мен Дүниежүзілік банктен түскенін еске салады: ол ұсынған экологиялық және әлеуметтік құжаттама 11 томнан тұрып, 45 мың бетті құрады.

«Практикалық міндеттерді шешу Бакудан бастап, үкіметтік кездесулер өткізуді білдіреді. Барлық табысты құбырлар жоғарғы ағыстан басталады және «БТЖ» үшін бұл Баку дегенді білдіреді. Әзербайжан 1846 жылдан бастап мұнай өндіріп, өзінің алғашқы құбырын 1878 жылы салды. Әзербайжандықтар мұнай бизнесінде тәжірибелі болды, ал мемлекеттік мұнай компаниясында олардың басты келіссөз жүргізушісі Валех Алескеров бастаған ақылды басшылар көп болды. Ол жақта құбыр проблемасы аз болды», - деп еске алады Манн.

ГРУЗИЯМЕН КЕЛІССӨЗ

Грузияда келіссөздер өте қиын болды. Бұрынғы дипломаттың айтуынша, ол кезде Грузиядағы жағдай сыбайлас жемқорлық пен елдің «Газпромға» тәуелділігіне байланысты күрделі еді. «БТЖ» мен Оңтүстік Кавказ газ құбыры бұл жұмыста грузиндерге көмектесуі тиіс еді, бірақ көп еңбек етуге тура келді. АҚШ Грузияға құбырлардың қауiпсiздiгiнен бастап геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзуге, ескiрген заңдарды қайта жазуға және кредит беруге дейiн барлық жағынан қолдау көрсете отырып, жан-жақты көмек көрсетті.

«Атап айтқанда, Грузияда экологиялық проблемалар күрделі проблема болып шықты: саясаткерлер мен азаматтардың көптеген сұрақтары мен алаңдаушылықтары болды. «БТК» үкіметпен келісімге қол қойып, одан әрі жылжығанға дейін грузин шенеуніктері экологиялық жарлықты бекітуі тиіс еді.

Грузиядағы басты адам – Грузияның ұлттық мұнай компаниясының мәмпаз бас директоры марқұм Гия Чантурия болды. Оның қажырлы жұмысына қарамастан, 2002 жылы Тбилисиде Мұнай және газ жөніндегі грузин конференциясы басталған кезде жарлық елдің бюрократиясымен шатастырылды. Содан кейін ашылу рәсімінде Гия барлық кедергілер жойылғанын мәлімдеді. Телекамералар жұмыс істеді, ал көрермендер ол «BP-мен» экологиялық келісімге қол қойған шақта ду қол шапалақтады.

Сол күні кешке біз мерекелік банкетке жиналдық. Грузиндер жақсы асабаны жоғары бағалайды, Гия сол кеште өте жақсы көңіл-күйде болды. Алайда, шарап құйылған бөтелкелер құлағанда, ол: «Президентке бұл жарлық әлі жеткен жоқ», - деп мойындады. Тамаша жексұрындық! Гия қалаған конференцияның сенсациясы және оның көксеген сенсациясы. Бірақ бірнеше айдан кейін ғана нағыз жарлық пайда болды», - дейді ол.

Бұрынғы американдық дипломаттың айтуынша, ол кезде Вашингтон Транскаспий мұнай құбырын салу идеясын қолдаған, бірақ оған Каспий теңізінің мәртебесі туралы дау кедергі болған еді. Ол Иран Каспий теңізін бес тең бөлікке бөлуді талап еткенін, ал Түрікменстан жағы болса, Әзербайжанның мұнай кен орындарының басым бөлігін талап еткенін еске салады.

ИРАН МЕН ТҮРКІМЕНСТАННЫҢ ҚАРСЫЛЫҒЫ

Манн 2002 жылғы сәуірде Ашхабадта өткен Каспий саммитіне жеке өзі қатыспаса да, екі делегацияның мүшелері оған іс-шарада не болып жатқанын айтып береді. Министрлер мен сарапшылар күні бойы келіссөздер жүргізсе де, Иран мен Түрікменстан өз ұстанымдарын талап етті. Дипломатиялық сәтсіздікке қарамастан, Түркіменстанның сол кездегі президенті Сапармұрат Ниязов (Түркіменбашы) кешке саммит қатысушыларын банкетке жинады. Иранның сол кездегі президенті Мохаммад Хатами банкетке қатысудан бас тартты. Ниязов тамада ретінде жиналыс ашып, былай деді: «Жігіттер, біздің проблемаларымызды шешу үшін бізде осы саммит болды, және біз сәтсіздікке ұшырадық. Бұл кімнің кінәсі еді? Біздің! Біз кеңестік Саяси бюродан артық емеспіз!», - дейді. Бұл Қазақстан көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев пен Владимир Путинге аяқ астынан «қылтанақ жұтқызғандай» күй кешірді».

Манн ол кезде Ресей АҚШ-тың Каспий өңіріндегі энергетикалық дипломатиясын мұқият қадағалап, арнайы өкіл тағайындағанын еске салады. Ресейдің Каспий аймағы бойынша арнайы өкілі Виктор Калюжный мен оның орынбасары Андрей Урновтар жоғары деңгейдегі кәсіби дипломаттар еді. Екеуі болып жатқан оқиғаны жақсы түсінгенімен олардың алдарына қойылған міндет түсініксіз болды.

«Путин әлі де бақылауды нығайтты; Ол жылдары Ресей жаңа экспорттық бағыттарға қарсылық білдірмеген, бірақ олармен толығымен қанағаттанбаған. Виктор екеуміз Тбилисиден Хьюстонға дейінгі трибунада сөз сөйледік, тыныш сәтте ол меннен: «Егер біз Ұлы көлдерге елші тағайындап, оны Канадаға жіберсек, Америка өзін қалай сезінеді?» - деп сұрадық. Қандай түсініксіз жауап тапқаныма қарамастан, егер жауап туралы тым кеш ойласаңыз, бұл тек l 'esprit de l' escalier. Мен мынаны айтуға тиіс едім: біздің көршіміздің осындай елшіні қарсы алуына не себеп болар еді?» - дейді бұрынғы дипломат.

Каспий теңізінің мәртебесіне қатысты даулар Транскаспий мұнай құбырының құрылысына кедергі келтірді.

ҚАЗАҚСТАНМЕН КЕЛІССӨЗ: НАЗАРБАЕВ НЕГЕ АШУЛАНДЫ?

Өзінің естеліктерінде Манн Қазақстандағы келіссөздерінен қызықты эпизодтарды жария етті. Ол 2002 жылдың наурызынан бастап Қазақстанға жиі келіп, жаңадан салынып жатқан Елордадағы президент Нұрсұлтан Назарбаевпен кездескенін айтты.

«Назарбаев энергетиканы дамытуды толығымен қолдады және «КҚК-ға» қол жеткізгеннен кейін біздің әңгімелеріміздің басым бөлігі қазақстандық мұнайды оңтүстікке «БТЖ-ға» қосудың келесі кезеңінің тұжырымдамасына қатысты болды.

Талқылау Каспий теңізін делимитациялауға және өткен жазда ирандық әскери корабльдер «BP» компаниясының зерттеу кемесін даулы Әзербайжан кен орнынан қалай қуып шыққанына көшті. Мен әрдайым Тегеранның беделін түсіруге қуаныштымын, Иранның Каспий теңізінің мәлімделген 20 пайызын алуы үшін ең ұзын жағалауы бар Қазақстанға өз секторын қысқартуға тура келетінін атап өттім. Қысқаша айтқанда, «Иран Әзербайжанға соққы берді, бірақ олар сізді көздеді». Назарбаев өзінің көмекшісіне: «Мұны жазып алыңыз!» деп айқай салды.

Президент Қазақстанның дамуын жоғары бағалады, бұл әділетті де: Қазақстан сол кезде Орталық Азияның қалған бөлігін басып озды. Содан кейін үстелге жұдырығын соғып: «Қазақстанда жемқорлық бар дейді! Сыбайлас жемқорлық қайда, қайда?!

Бір сәт менің ойыма: «Ал сіздің балаларыңыз қалай, президент мырза?» - деп әзілдеу келді. Назарбаев: «Олар менің балаларым бизнеспен айналыспауы керек дейді, олар көп ақша табады дейді! Бірақ бұл еркін ел. Әркім өз қызметімен айналысуға ерікті. Не істей аламын?»

Неге сол сәтте мен сыбайлас жемқорлық мәселесін қозғамадым және Каспий өңірі бойынша басқа да келіссөздерде жоғары деңгейде АҚШ үшін маңызды болып табылатын басқа да мәселелерді: демократияландыру, адам құқықтары, өңірлік қақтығыстарды алға тартпадым? Шын мәнінде, менде АҚШ үкіметінің атынан бұл елдерге Мәскеудің өз ыңғайына тартуынан құтылуға көмектесетін энергетикалық инфрақұрылым құру жөнінде арнайы тапсырма болды. Тәуелсіздіктің осындай дәрежесін қамтамасыз ету бұл елдерге кеңестік мұрадан және ленинизмнің қиратушы ізінен арылуға жол ашатын марапат болды», - дейді бұрынғы дипломат.

Mezgil.kz