Алматы — біз үйреніп қалғандей жай ғана тау бөктеріндегі әсем қала емес. Ол – адамның тағдырын шешетін, болашаққа медет ететін қоғамдық кеңістік. Бірақ дәл осындай кеңістіктің тыныштығын, қауіпсіздігін, әділетін сақтау — оңай шаруа емес.

(Сурет: ilyas-dautov/unsplash)

Соңғы жылдарда елімізде, соның ішінде Алматыда, қоғам мен мемлекет қатар күресіп жатқан күрделі мәселелер — адам саудасы, тұрмыстық зорлық-зомбылық, нашақорлық, сыбайлас жемқорлық, экстремизм — бұл әрқайсысы жеке трагедия, бірақ бірге олар — ұлттық қауіпсіздікке қауіп. Сол қауіптерге қарсы қаланың, мемлекеттің, қоғамның әрекеті — тек заң мен цифрға ғана емес, адам тағдырына, оның қадіріне деген жауапкершілікке негізделуі тиіс.

Қазақстан — халықаралық міндеттерге бейіл мемлекет. Мысалы, соңғы жылдардағы есептерге қарағанда, ел адам саудасына қарсы күресте «маңызды әрекет етіп жатыр» деп танылғанымен, шын мәнінде «ең аз стандарттарға толық сай келмейді» деген сын бар.  Бұл — жүректерде орын алған қылмысқа қарсы күрес тек қағазда емес, практикалық деңгейде — нақты орындарда, нақты тағдырларда жүзеге асуы тиіс дегенді білдіреді.

Адам саудасы — ең сұмдық қылмыстардың бірі. Великий мақалада айтылғандай: Қазақстанда шетелден келген, шетелге қарайтын, миграциялық ағындармен жүретін, кейде қаңғыған, жұмысы жоқ жастар — адам саудасының ең осал нысандары. Ғылыми зерттеулерге қарағанда, 2002–2022 жылдар аралығында шетел азаматтары — Қазақстанда анықталған адам саудасы құрбандарының басым көпшілігін құрайды.  Мемлекеттік органдар мен құқық қорғаушылар бұл бағытта заңнамалық және мекемелік негіздер жасап, құрбандарға әлеуметтік, құқықтық қолдау көрсету механизмдерін арттыра бастаған. Бірақ зерттеушілер заңдар жеткіліксіз, орындау тәжірибесі, бақылау, құрбандарды қорғау жүйесі әлі әлсіз деп біледі. 

Алматы — бұл күресте маңызды деңгейдегі тұғыр. Себебі ірі мегаполис — транзиттік, көші-қон, көлік тораптары, мигрант ағыны, жұмыс іздеген жастардың табылу нүктесі. Бұл — сондай-ақ әлеуметтік осал топтар, қиын тұрмыста жүрген адамдар көп шоғырланатын орталық. Сондықтан адам саудасына қарсы профилактика, ерте анықтау, құрбандарды қорғау — тек полиция жұмысы емес, қоғамдық белсенділік, ақпараттық-түсіндіру жұмысы, әлеуметтік қызметтер жүйесінің міндеті. Осы тұрғыда қоғамның, үкіметтің, үкіметтік емес ұйымдардың, медианың міндеті — осы проблеманы әңгіме етіп, ұмыт қалдырмау.

Сонымен қатар, тұрмыстық және гендерлік зорлық-зомбылық — Алматы тұрғындарының өмірінде қатты орын алатын және көп жағдайда жасырын жүретін ауыр мәселелердің бірі. 2025 жылдың қарашасында қала мен республикада «16 күн — гендерлік зорлық-зомбылыққа қарсы» акциясы басталды. Оның мақсаты — қоғам назарын осы мәселеге аудару, азаматтарға қорғану жолдары мен қолдау институттары туралы ақпарат беру, профилактикалық шараларды күшейту.  Бұл — маңызды, бірақ жеткіліксіз қадам. Зорлық-зомбылықпен күрес — тек акция емес, жүйелі, үздіксіз жұмыс: әлеуметтік қолдау, психологиялық көмек, құқық қорғау, заңды өзгерістер және, ең бастысы — қоғамдық сананың өзгеруі.

Өкінішке қарай, өткен жылдарда Алматыда бірнеше жүз адам тұрмыстық қатынаста зорлық көрсеткені үшін қылмыстық жауапқа тартылған; мысалы, белгілі статистика бойынша — бір жыл ішінде 800 адам жауапқа тартылғаны туралы хабарланған.  Бірақ мұның өзі — барша мәселенің тек ұшы ғана. Күп «жарық көрмей қалған» оқиғалар, қорыққан, үндемеуге мәжбүр болған құрбандар бар. Сондықтан «зорлық көрген адам арыз бермеді, ешқандай іс қозғалған жоқ» — деген түсінік әлі кең тараған. Бұл – қоғамда сенім, ашықтық, қолдау жүйесінің әлсіздігін көрсетеді.

Енді — сыбайлас жемқорлық пен заң үстемдігін қамтамасыз ету мәселесі. Қазіргі Қазақстандағы мемлекеттік саясаттың бір бағыты — жемқорлықпен күресті жалғастыру. Мемлекет басшысының пікіріне және қабылданған заңдарға сай, сыбайлас жемқорлық — ұлттық қауіпсіздікке зиян келтіретін басты қауіптердің бірі.  Алматыда 2025 жылдың сәуірінде ішкі істер органдарындағы жемқорлыққа қарсы күрестің ашық әрі жүйелі механизмдері талқыланған, Integrity Check (адалдық тексерісі) тетігі енгізіліп, кадрлық саясат, мемлекеттік қызметшілердің моральдық-этикалық мінез-құлқы, есеп беру, бақылау — барлығы бекітілді.  Бұл — оң өзгеріс. Әсіресе, мемлекеттік қызмет пен құқық қорғау органдарына сенім ерекше маңызды, себебі жемқорлық — қоғамда әділетсіздік, құқық бұзушылық және қауіпсіздік сезімінің әлсіреуіне әкелетін індет.

Бірақ жемқорлық тек пара, лауазымды пайдалану емес. Қазіргі цифрландырылып жатқан экономика, қаржылық жүйелер, онлайн төлемдер, электрондық сауда, цифрлық банкинг арқылы заңсыз ақша айналымы — әсіресе есірткі бизнесі мен нашақорлық түсінігімен байланысты қылмыстарда — жаңа проблемалар тудыратыны ғылыми зерттеулерде айтылуда.  Бұл — қарапайым қоғамға көрінбейтін, бірақ әлеуметтік жүйеге – экономикаға, құқық қорғауға, қоғамдық сенімге — ауыр соққы келтіретін тәуекел. Сондықтан тек полиция немесе құқық қорғау емес, қаржы бақылауы, цифрлық бақылау, халықаралық ынтымақтастық, ақпараттық ашықтық — бәрі бірге жұмыс жасауы керек.

Есірткі және нашақорлық — әсіресе жастарға арналған қатер. Алматы облысы мен қала аумағында өткен жылдарда есірткі трафигі, синтетикалық есірткі интернет арқылы тарату деректері күшейіп, жасөспірімдер арасында профилактика шаралары, білім беру, ақпараттық түсіндіру, әлеуметтік қызметтер белсенді түрде қолға алынуда.  Оның ішінде мектептер, колледждер, әлеуметтік ұйымдар, полиция — бәрі бірігіп, «қылмысты анықтаумен ғана емес», «жастарды алдын ала қорғаумен» жұмыс істеуде. Бұл стратегия — дұрыс. Бірақ мұндай жұмысты жүйелі, тұрақты, ұзақ мерзімді ету қажет. Әрбір жастарды, әрбір отбасын, әрбір қауымды қамтитындай.

Экстремизм мен терроризм — бұл құпия, бірақ нақты және қауіпті қатер. Транзиттік, миграциялық бағыттар, шетел азаматтарының қозғалысы, онлайн радикализация — барлығы экстремизмге әкелуі мүмкін. Мұнда мемлекеттік саясат, құқық қорғау, қауымдастықтар, діни бірлестіктердің ашық әрі жауапты жұмысы — аса маңызды. Сонымен бірге — ақпараттық түсіндіру, дін мен мәдениетаралық диалог, білім мен әлеуметтік қолдау. Өкінішке қарай, Алматы бойынша нақты статистика, қоғамдық зерттеулер ашық жарияланғанын көрмедim; бірақ халықаралық ұйымдардың, құқық қорғаушылардың пікірі — экстремизммен күресте тек күш құрылымдары емес, қоғам мен азаматтық институттар — тең серіктес болуы керек деп ұсынады. Мұндай тәсіл — тұрақтылық пен сенімді қоғам негізі.

Браконьерлік мәселесі, табиғатты, қоршаған ортаны қорғау — Алматының да, өңірдің де маңызы бар. Қала маңы, таулы аудандар, табиғат — браконьерлікке, экологиялық қылмыстарға қарсы уақтылы бақылау мен ақпараттық түсіндіруді қажет етеді. Бұл — табиғатты қорғау, заңға бағыну, болашақ ұрпақ үшін жауапкершілік. Бірақ өкінішке қарай, браконьерлікке қарсы күрес көбіне ауыл-анағұрлым, орман-суайдын деңгейінде қаралады, мегаполисте — сирек. Ал Алматы сияқты ірі қала үшін — экологиялық заңдылық пен құқық қорғау, қоғамдық сананы өсіру маңызды. Демек, бұған да назар аудару керек.

Бірақ мен осы күрделі салалардың барлығында — үміт бар деп айтқым келеді. Себебі 2024–2025 жылдары Қазақстан, оның ішінде Алматы, халықаралық ұйымдармен бірге жұмыс істеп, қылмысқа қарсы күрес, адам саудасына қарсы шаралар, есірткіге қарсы кооперация, жемқорлықпен күрес, құқықтық қайта реформалар — бәрі белсенді жүруде. Мысалы, UNODC (БҰҰ есірткі және қылмысқа қарсы офисі) пен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық, есірткі, трансұлттық ұйымдасқан қылмыспен күрес саласында күшейе түскені туралы ресми хабарлар бар.  Бұл — сыртқы қысым мен халықаралық тәжірибе арқылы ішкі саясатты жақсартудың нақты мүмкіндігі.

Алматы — үлкен қала, үлкен үміт. Бірақ үлкен жауапкершілік те. Ұлттық қауіпсіздік — тек мемлекет күштері арқылы емес, әрбір азаматтың, әрбір отбасының, әрбір қоғам мүшесінің қатысуымен сақталуы тиіс. Әрбір құрбан — біздің ортақ қайғымыз, әрбір ауыр қылмыс — ортақ сынақ. Біз — қала тұрғындары, қоғам мүшелері, журналистер, белсенділер — бәріміздің міндетіміз — азаймай, көрінбей қалған мәселелерді көріп, дауысын жеткізу. Адам саудасына, зорлық-зомбылыққа, жемқорлыққа, есірткіге, экстремизмге қарсы күрес — тек құқық қорғау емес, адамгершілік, әділет, қоғамға деген сенім.

Егер біз — тек бақылаушы емес, сөйлейтін, сынайтын, түзелуді талап ететін азамат болсақ, Алматы да, Қазақстан да — өзіне лайық әлемге лайық қалаға айналады. Бірақ бұл — жай идеал емес. Ол — таңдау, талап, міндет. Және бұл міндет — әрқайсымызға.

Mezgil.kz