2021 жылдан бастап Қазақстанда ауыл әкімдерін сайлау тәжірибесі енгізілді. Бұл ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Мемлекет басшысы қызметіне кіріскен күннен бастап ұсынған «Еститін мемлекет» тұжырымдамасын іске асыруға тікелей әсер ететін құралдардың бірі.

Алдымен ауылдық округтер әкімдерін, ал 2025 жылдан бастап аудандар мен қалалар әкімдерін сайлау - бұл елдегі саяси жүйені ырықтандыру бағытына көшу үшін мемлекет қабылдаған маңызды қадамдардың бірі.

Сайлаушылардың белсенділігі және биліктің жауапкершілігі: сайлау ауылдық округтердің өмірінде қандай рөл атқарады деген сауалды жастар арасына қойып пікірлерін білген едік. Енді айтылған пікірлерді топтап оқырмандарымыз назарына ұсынып отырмыз.

(Сурет спикердің жеке мұрағатынан)

Ақжол Нұрланұлы Нұрланов, қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәні мұғалімі:

- Ауыл әкімдерін сайлауды жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы енгізу жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту бойынша көптеген мүмкіндіктер бергені сөзсіз. Бірінші кезекте, ауыл әкімдерін тікелей сайлау ауыл округтерінің азаматтарын өздерінің конституциялық құқықтарын іске асыруда белсендіруге мүмкіндік берді. Ауыл тұрғындары сайлау қорытындылары көп жағдайда олардың тікелей қатысуына, яғни кандидаттың өз ауылдары мен тұтас округін дамыту бойынша ұсынған бағдарламасын іске асыруға байланысты екенін түсіне отырып, өз округінің қоғамдық-саяси өміріне жиі қатыса бастады.

Сонымен қатар тікелей сайлау жергілікті органдардың халықтың қажеттіліктері мен проблемаларын түсінуін арттыруға ықпал етеді. Сайлаушылармен кездесіп, өзінің сайлауалды бағдарламасымен жұмыс істей отырып, әрбір ауылдық округ әкіміне үміткер қазіргі таңда өз жерлестерін толғандырып отырған өзекті мәселелерді айқындап, оларды шешу жолдарын іздеуде. Шын мәнісінде, «Еститін мемлекет» тұжырымдамасының басты мәні де осы.

Өзім тұратын Абай облысында аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің 138 әкімі бар. 2023 жылы өкілеттік мерзімінің аяқталуына байланысты 15 әкімді сайлау жоспарланған болатын. Алайда, жыл соңына қарай біз мүлдем басқа нәтижелерге қол жеткіздік. Іс жүзінде тек 2023 жылы ғана Абай облысының аумағында бір қала мен 8 ауданда 48 әкімді сайлау өткізілді.

Жергілікті БАҚ сөзіне сенсек, Сайлауды өткізуге 137 сайлау комиссиясы тартылды, оның ішінде 9 аумақтық және 128 учаскелік. Абай облысының сайлау учаскелеріне ауылдық округтердегі дауыс беру құқығы бар 71 833 азаматтың 47 022 сайлаушысы келді. Бұл ауылдық округтер мен кенттер тұрғындарының 65,46% -ын құрайды.

Ауыл әкімдерін тікелей сайлау сайлаушылардың құқықтық мәдениетін арттыруға ықпал етеді, сондай-ақ сайланған әкімдерге ауылдық округтер тұрғындарының мұқтаждықтары мен проблемаларына жоғары талаптар қояды. Менің ойымша, дауыс беру күндері сайлау учаскелеріне сайлаушылардың 65,46% келуі тұрғындардың жоғары белсенділігін көрсетеді және өткізілген сайлауға жоғары баға беруге мүмкіндік береді.

«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңға сәйкес, жергілікті атқарушы органдардың, депутаттар мен әкімдердің қызметін бағалау аумақтық сайлау комиссияларының құзыретіне жатпайды. Әкімдер қызметіне тек сайлаушылар ғана баға береді.

(Сурет спикердің жеке мұрағатынан)

Дәурен Болатұлы Нұралинов, Қазақ күресінің балуаны, Қазақстан Барысы:

- Бір облыста тұрғаннан кейін менің Нұланның сөзіне алып қосарым: 2024 жылы өкілеттік мерзімінің аяқталуына байланысты Абай облысының 22 ауылдық округінде әкімдерді сайлау жоспарланған. Алайда, 2023 жылдың тәжірибесі бойынша бұл сан кейбір ауыл әкімдерінің қандай да бір себептермен мерзімінен бұрын қызметінен кетуіне байланысты өзгеруі мүмкін деп болжауға болады.

Өткен 2023 жылы Абай облысының ауылдық округтері мен кенттері әкімдерінің сайлауын өткізу кезінде сайлау алдындағы үгіт-насихат жұмыстарын бұзушылықтар анықталған жоқ. Ауылдық округ әкімдеріне үміткерлердің әрқайсысы сайлауалды науқанды өткізуге толық жауапкершілікпен келді.

Сайлау комиссияларының қызметі «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен қатаң регламенттеледі, ал сайлау тәртібі, өкілеттік мерзімі, құзыреті жоғарыда көрсетілген Конституциялық заңның 10-20-баптарында көрсетілген.

Қазіргі уақытта Абай облысы аумақтық сайлау комиссиясының 7 мүшесі және қалалар мен аудандардың аумақтық сайлау комиссияларының 3 мүшесі (төраға, төрағаның орынбасары, хатшы) босатылған тұрақты негізде жұмыс істейтінін атап өткім келеді.

Бұл өз кезегінде азаматтардың сайлау құқықтарын іске асыруға оң әсерін тигізді, сондай-ақ электоралдық науқандарды өткізу тәртібін арттырды.

Қазіргі уақытта Абай облысының жаңадан құрылған Жаңасемей және Мақаншы аудандарының Аумақтық сайлау комиссияларын құру мәселесі шешіле бастады.

Сайлау комиссияларының жұмысын жүйелеу және сайлау процестерін оңтайландыру үшін сайлау өткізудің күнтізбелік жоспарлары бекітіледі. Өткізілетін электоралдық науқандарға қарамастан күнтізбелік жоспарлар тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктердің сайлау комиссияларының сайттарында жарияланады.

Күнтізбелік жоспарларға сілтемелер Абай облысы әкімдігінің сайтында «Сайлау» бөлімінде жарияланады. Бұл жерде кез келген адам өзін қызықтыратын ауылдық округтердегі сайлау туралы толық ақпаратпен таныса алады.

Жыл сайын Абай облысының аумақтық сайлау комиссиясы бір жылға арналған электоралдық оқыту жоспарын бекітеді. Облыс аудандары мен қалаларының комиссиялары сайлау процесіне қатысушыларды оқыту жөніндегі осыған ұқсас жоспарларды бекітеді. Каскадты оқыту әдісінің арқасында білім алушыларды қамту 100% -ға дейін құрайды.

Бұдан басқа, аумақтық сайлау комиссияларының мүшелері Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясында оқыту курстары мен семинарларынан өтеді.

ҚР Орталық сайлау комиссиясы әзірлеген және енгізген қашықтықтан оқыту және тестілеу (ҚОТ) жүйесіне ерекше назар аударғым келеді. Сайлау жүйесі өз қызметін босатылған немесе босатылмаған негізде атқаратын сайлау комиссиялары мүшелерінің шамамен 100% -ын қамтитынын ескере отырып, оқытудың бұл заманауи түрі өте ыңғайлы. Оқыту және тестілеу нәтижелері бойынша сайлау комиссияларының мүшелеріне тиісті сертификат беріледі.

Сайлау комиссияларының мүшелерін электоралдық оқыту Абай облысы аумақтық сайлау комиссиясы қызметінің басым бағыты болып табылады.

Бұл бағыттағы жұмыс жүйелі негізде құрылады, ол үшін осы бағытқа тікелей жетекшілік ететін комиссияның босатылған мүшесі бекітілді. Бұл білікті кадрларды даярлауға оң әсерін тигізетіні және сайлау комиссияларының жұмыс сапасын арттыратыны сөзсіз.

(Сурет спикердің жеке мұрағатынан)

Дана Арманқызы Сергалиева, Абай облысы білім басқармасының әдіскері:

- Ауыл әкімдерінің тікелей сайлауын өткізу жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға қызмет етіп, сондай-ақ күшті өңірлерді дамыту мақсатында жергілікті билікке көбірек өзіндік еркіндік беріледі. Тікелей сайлау дегеніміз, егер бұрын ауылдық округтердің әкімдері мәслихат депутаттары болып сайланса, қазіргі сайлауда ауылдық округтердің тұрғындары өздері сайлайды, сол арқылы азаматтарға өздерінің конституциялық құқықтарын іске асыруға мүмкіндік беріледі. Бұдан басқа, сайлауда саяси партиялардың өкілдері өз кандидатураларын ұсынуы мүмкін, сондай-ақ өзін-өзі ұсынатындар да болуы мүмкін екендігін танытады.

Саясаттанушылардың айтуынша, кез келген ауылдық округтің тұрғыны өз аймағын дамытуға қызығушылық танытады. Маңызды жайт сол тұрғынның өзі тұрып жатқан ауылдың қажеттіліктері туралы көбірек білуі. Сондай-ақ, саясаткер Қазбек Майгелдинов саяси реформалар пакеті аясында сайлау процесіне өзгерістер енгізіліп жатқанын атап өтіп отырған жайы бар.

«Бюллетеньдерде" бәріне қарсы» деген баған пайда болды. Бұл азаматтардың таңдау еркіндігіне ие болуына бағытталып отыр. Маңызды тұстардың бірі - жергілікті қоғамдастықтың өкілеттігі күшейтілгені мені қуантады. Мәслихаттардан басқа кеңестер құрылады, олар бюджетті бекітуге қатыса алады, егер ауыл әкімі өз жұмысын атқара алмаса, сенімсіздік дауысын ұсына алады, осылайша әкім өз өкілеттігін тастай аладығы «Жаңа Қазақстанның»  құр бос сөз емес, нағыз адымды қадам екенін танытады.

Біз бұған дейін негізгі саяси процестер орталықтарда, Астанада, облыстық маңызы бар қалаларда өтсе, қазір саяси процестерге тарту және саяси процестерді дамыту бойынша өңірлік деңгейге баса назар аударылғанын көріп отырмыз. Мысалы, ҚР ҰЭМ 2021 жылдан 2030 жылға дейінгі кезеңде әзірлеген Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту жөніндегі тұжырымдаманы атап өтуге болады. Ауылдық округтердің әкімдері 2024 жылға дейін сайланады. Қазіргі өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін әкімдер тікелей сайлау арқылы сайланады. Ал 2024 жылдан бастап аудандық маңызы бар әкімдерді сайлау басталып, жерлестерім өз таңдауларын жасап жатқанына қуаныштымын.

Mezgil.kz