2023-2024 жылы 1,3 мыңнан астам ауыл әкімі сайланатындығын бұрыннан естіп білдік. Сайлаулар өтіп жатыр, оны халық оң қабақпен қабылдады. 

(Сурет Егемен Қазақстан гәзетінен алынды)

Өз кезегінде, елімізде өтіп жатқан әкімдердің сайлауы демократияландыру үдерісіндегі маңызды және бұрын-соңды болмаған оқиға болып табылады. Осыған қатысты жастардың пікірін білген едік. Енді соларды сайтымыздың оқырмандары назарына ұсынып отырмыз.

(Сурет спикердің жеке мұрағатынан алынды)

Аман Тұрғанбек, Дене шынықтыру және Спорт мұғалімі:

- Сайлауға байланысты БАҚ парақтаудан тыс қалған емеспін. Осы орайда, саясаттанушы Айбек Күмісбеков өңірлердегі әкімдерді сайлау процесі қазақстандықтардың мемлекеттік басқаруға қатысуын арттырады деп есептейді. Менде осы пікірге қос қолдап қосыламын.

Қазақстан үшін әкімдерді сайлау институтын енгізу - бұл он жылдан астам уақытты алатын эволюциялық процесс. Ол жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамытумен бірге жүрді. Биыл аудан әкімдерін сайлау өтеді. Мемлекет бұл оқиғаға жинақталған тәжірибелер тұрғысынан да, заңнама тұрғысынан да өте байыпты дайындалды. Еліміздің тарихында аудандар әкімдерінің мәслихаттары арқылы эксперименттік жанама сайлау өткізу мысалдары болды. Бұл 2005 жылы болды. Бұл үлгі алдағы уақытта облыс әкімдерін мәслихат депутаттары етіп сайлау кезінде дамыды.

Өз басым қатты құрметтейтін сарапшы ауыл әкімдерін сайлауға дейін 2021 жылы төртінші деңгейлі бюджетті енгізу бойынша жұмыс жүргізілгенін атап өтті. Аталған сарапшының пікірінше, ауылдық округтер әкімдерінің алғашқы тікелей сайлауы заңнамадағы қиындықтарды ашады, кейіннен олар түзетілді.

Күмісбековтың айтуынша, аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін сайлау үдерісі өңірлердегі саяси үдерістерді жандандырады. Сайланған әкімдер өздерінің сайлауалды уәделеріне мұқият қарап, халықтың адалдығына ие болуға тырысатын болады.

«Өңірлерде табысты өткізілген сайлау басшылық лауазымдарға сайлауға қадам болуы мүмкін. Яғни, өзін-өзі басқарудың анағұрлым кең үлгісіне көшу болады. Адамдар да өз елді мекендерінің дамуына жауапты деген ойға үйренуі тиіс. Билік басында кім тұратыны олардың дауысына байланысты ғой - лайықты адам немесе популист», - деп түйіндеді сарапшы.

2025 жылдан бастап жаңа ереже күшіне енеді: аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдері сайланатын болады. Әзірге оларды тағайындайды, бірақ жүйені сынақтан өткізіп жатыр. Бірінші ұшқыш 5 қарашада жүзеге асырылады. Бірақ облыс әкімдерін сайлау жақын болашақта жоспарланбайды. Онда өзгерістің мақсаты қандай?

Бұл жаңалық халықтың, тіпті саясаттанушылардың да қызығушылығын тудырды: ақыр соңында әкімдер тағайындалмай, таңдала бастайды дейді. Демократияландырудың кезекті кезеңі. Алайда келесі кезең болмайтынын түсіну керек: облыстар, астана және республикалық маңызы бар қалалар әкімдерін сайлау күтілмейді. Өйткені, бұл әкімдер мен әкімдер бір нәрсе емес.

Әрине, мынадай сұрақ туындауы мүмкін: онда жергілікті сайлаумен осы тәжірибелердің бәрі не үшін қажет? Сондықтан болған оқиғаның басы-қасында болып, сайлаулардан кейін сайланған әкімдердің өзіне үміт артқан сайлаушылардың үмітін қалай ақтағанын нақты істерімен дәлелдеуі арқылы біле аламыз.

Бұған дейін азаматтар тек ауыл, кент, ауылдық округ және аудандық маңызы бар қалалардың әкімдерін ғана тікелей сайлай алатын (әрине, ҚР президенті мен Мәжіліс депутаттарын есептемегенде). Алайда, 2022 жылғы 5 қарашада «ҚР сайлау туралы» ҚР Заңына енгізілген түзетулермен аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлануы да енгізілді.

(Сурет спикердің жеке мұрағатынан алынды)

Береке Сләмқұл, әнші-сазгер:

- Өз ойымша, ауыл әкімі сайлауына түсу жастар үшін «Болашақ саясаткерлер мектебі» болып табылады. Ең бастысы. «Бұл сайлауалды өзгерістердің мақсаты қандай?» деген сауалдың басын ашып алуымыз керек. Егер иерархиялық кәрі тарландар: облыстар мен мегаполистердің әкімдері болса, оларға бұл сайлау бәрібір әсер етпейді.

Шын мәнінде, жергілікті билеушілердің сайлануы болашақта өте маңызды бір кәсіптегі кадрлық вакуум орнын толтыруы тиіс саясаттың бір бұтағына айнаулуға тиіс. Себебі Қазақстанда кәсіби жұртты аузына қарататын саясаткерлердің жетіспеушілігі бар екенін жасырып жабудың еш керегі жоқ. Саясаткерлер кім? дегенде көпшілік биліктегілер деп шолақ қайыра салады. Бұл министрлер мен әкімдер емес, оның үстіне олардың орынбасарлары да емес.  Олар тек Биліктің атқарушы тармағының өкілдері болып саналады да, өкімдерді орындайды. Олар билік вертикалына қатаң қосақталған.

Парламент - иә, бұл көпшілік саясатының алаңы. Бірақ қазір Мәжіліс пен мәслихатқа кім сайланады? Экономистер, журналистер, спортшылар, әрине, заңгерлер. Бәлкім, қандай да бір саладағы жоғары кәсіпқойлар шығар. Бірақ кәсіби саясаткерлер емес. Міне, осыны бір ізге түсіретін сәт туып келеді. Ол нағыз саясаттың не екенін ұғынатын бір кездері биліктің белгілі бір саласында жұмыс істепе елдің ішкі және сыртқы саясатының жүзеге асуынан хабары бар жастардың саясатқа келуі дер едім.

Саясаткер, анықтамасы бойынша, билеуші. Егер қаласаңыз - бірінші басшы. Ұйымдастырушы қабілетімен және адамдардың үлкен ұжымдарын басқару тәжірибесімен. Бұл, мысалы, бизнес болуы мүмкін. Бірақ ірі корпорацияның табысты негізін қалаушы парламентке жұмысқа бара қоймайды. Депутаттық иммунитет алу үшін ғана. Бірақ - жұмыс істемеу.

Парламентке атқарушы билік өкілдері де жарамсыз - сол бұрынғы министрлер. Олар иерархиялық вертикальға тым кіріктірілген, басшылық алдындағы пиетет оларға дербестік пен белгілі бір тәуелсіздікті талап ететін қоғамдық саясатта кедергі келтіреді.

Болашақ депутаттың мінсіз мектебі - өңірді басқару, бірақ ол сайланбалы лауазым болуы тиіс. Яғни шаруашылық жүргізуші де, мінбе де қоғамдық көшбасшы болатын адам керек. Тарихи Рим Сенаты немесе қазіргі Американың Конгресі болсын, нақты саяси салмағы бар өкілетті билік органдарында бәсекелестік нәтижесінде өз қызметіне қол жеткізген провинция-штаттардағы бұрынғы билеушілер басқарып, отырғаны кездейсоқ емес дегенді қадап айтқым келеді.

Егер тап осындай сайланбалылық елімізде жүзеге асырылатын болса, көп нәрсе ұтамыз.

Mezgil.kz