Біз ауыл әкімдерін сайлау науқанының басты ерекшеліктерінің бірі - БАҚ-та күмәнді аз жария етудің орын алғанын бірнеше рет орын алғандығын жоққа шығармаймыз. Президенттің халыққа жолдауы аясында алғаш рет айтқан бастамасы ел мен оның халқы үшін шын мәнінде маңызды болғанына қарамастан, бұл туралы толыққанды ақпарат беру әлі жөнді қолға алынбай отырған жайы бар. Қасым-Жомарт Тоқаев ауыл әкімдерін сайлау туралы бірнеше рет, соның ішінде қаңтардағы дауыс беру кезінде және Ұлттық кеңестің келесі отырысында айтты.

(Коллаж: Mezgil.kz)

Бұл арада әкімдерді сайлауға қатысты заңымыз бір ізге түскені мен үшін жағымды жайт. Алайда, оларға қатысты «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңның 6-бабының (81-тармағы) нормасы кейінге қалдырылды, оны қолданысқа енгізу 2025 жылғы 1 қаңтарға дейін кейінге қалдырылды. Осы күннен бастап халық аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін тұрақты түрде сайлайтын болады. Бірақ алдымен бұл саяси механизмді сынақтан өткізу керек. Сондықтан да заңда осы мерзімге дейін аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауын өткізуге «пилоттық өңірлердің тізбесін белгілеу туралы мәслихаттың шешімі» негіз болып табылады делінген.

Жоғарыда аталған сайлау осындай алғашқы талпыныс болып табылады.

Ауылдар, кенттер, ауылдық округтер, қаладағы аудандар және аудандық маңызы бар қалалар әкімдерінің мүлдем басқа мәртебесі бар. Бұлар жоғары тұрған әкімдер мен мәслихаттар алдында жауапты болады («ҚР-дағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» ҚР Заңының 35-бабы). Олар айтқандай, айырмашылықты сезініңіз.

Сайлануы тестілеуден өтетін аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің қазіргі уақытта белгілі бір гибридтік мәртебесі бар. Олар үкіметпен бірге президентке де, облыс әкіміне де бағынады (Заңның 33-бабының 4-тармағы).

Мемлекет басшысының өкілдерін толық мағынада тек облыстардың, астананың және республикалық маңызы бар қалалардың әкімдері ғана санауға болатыны осыдан көрінеді. Халық ҚР Президентін сайлайды, оның билігі заңды және бұл легитимділік жергілікті жерлердегі өз өкілдерін қосымша сайлаусыз тағайындауға жеткілікті. Заң шығарушының қисыны осындай.

Мен заң тармақтары мен баптарын тегін келтіріп отырғаным жоқ. Бұлар «Әділетті Қазақстанды» құрудың қасқа жолы.

Әрине, Америка бізге үлгі емес, себебі олардың федерациясы бар, ал біздің мемлекетіміз біртұтас. Айтпақшы, бұл Қазақстанда облыс әкімдерінің сайланбауының тағы бір себебі болып табылады. Ал Рудный, Курчатов және Приозерск қалаларының болашақ басшылары - дәл сондай.

Айтпақшы, қазақстандық шенеуніктер жедел есеп бере бастады. 2023 жылғы 1 қыркүйекте Қазақстан халқына Жолдауында мемлекет басшысы аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауын сынақтан өткізуді ұсынды. Ал 14 қыркүйекте ҚР ОСК-да "17 облыстың мәслихаттары 45 аудан мен облыстық маңызы бар қалалардың тізімін бекітті, оның ішінде үш қала (Курчатов, Рудный және Приозерск). - Zakon.kz) және 42 аудан ". Қарашаның бірінші жексенбісінде, яғни 5 қарашада онда әкімдер сайлауы өтеді. Күні «ҚР сайлау туралы» ҚР Заңының 113-1-бабының 3-тармағына сәйкес - сайлау тағайындалған күннен бастап 50 күн ішінде белгіленді.

Ал сынақтар өткеннен кейін, 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанда аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін жаппай және тұрақты түрде - «жасырын дауыс беру арқылы жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде» сайлайтын болады. Президент, Парламент Мәжілісінің және мәслихаттардың, аудандық маңызы бар қалалардың, ауылдардың, кенттердің, ауылдық округтердің депутаттары, сондай-ақ өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелері сияқты («ҚР сайлау туралы» Заңның 3-бабының 1-тармағы).

Міне, сайлау туралы заңымыз өз құдіретін танытып, қарапайым халыққа қарай бір табан жақындай түскеніне өз басым қуаныштымын. Біз бұны Қазақстандағы демократияның жеңісі деп білгеніміз орынды.

Бірақ, бірақ дейтініміз, бұл арада БАҚ әліде дегенін айтқызып отырған «Ескі Қазақстанның серкелері» бұл өзгерістерге көнгісі келмей, өздерін оппозиция санайтын орыс тілді қоғам белсенділерінің қолымен от көсеуге кіріскенін жасырып жабуға болмайды. Сонымен сайлауға қатысты «Ескі Қазақстанның серкелері» айтақтап салғандардың не деп жүргенінде қалам ұшына іле кетейік.

Қазіргі Қазақстан тарихындағы ең таңдаулы сайлау өткен жексенбіде өтті. Республика азаматтарының оннан бір бөлігі өздеріне «екінші деңгейлі әкімді» сайлады, бірақ дауыс беруге құқығы бар қазақстандықтардың қалған 90 пайызы үшін бұл науқан билікті орасан жеңілдетуге қарамастан өтті. Неге азаматтық қоғам да, электорат та оларды елемеді.

Ауыз өзімдікі екен деп, осындай орашолақ сөзді оңды-солды қолдануға қалай болады. Жалпы қалаға қарағанда ауылдық жерде сайлау жоғары деңгейде өтеді. Әкелеріміз айтып отырушы еді: КСРО кезінде БАҚ Батысты жамандағанда алдарында жан салмайтын деп. Енді осы көкуді ары қарай оқып көрелік.

Біршама ресми ақпарат. Аз ғана - себебі ол шын мәнінде аз болатын және оқиғаның маңыздылығына қарамастан, кейде оны бөлшектеп жинауға тура келетін. Жексенбі күні таңертең Ортсайлауком дауыс берудің басталғаны туралы қысқаша хабарламамен ғана шығып кетті, сосын «тыныштықты ұстады». Ол тек дүйсенбі күні түс кезінде ғана «оянды», оған қоса, жақында өткен мәслихатқа сайлаудан айырмашылығы, брифингті жинамай немесе онлайн-режимде отырыс өткізбей, тек баспасөз хабарламасымен ғана құтылды.

Осылайша, ресми деректер бойынша, науқанға 1 062 327 әлеуетті сайлаушыны қамтыған 1553 сайлау комиссиясы тартылды. Бірақ, ресми деректер бойынша олардың 62,79% -ы ғана келді. Әрине, күмәнді, бірақ тәуелсіз бақылаушылардың жинақталған мәліметтері әлі келіп түспеген, сондықтан қазіргі сәтте сөзімізге сенеміз. Сөз соңында айтарымыз, шындықтың өңін қанша айналдырғаныңмен бәрібір «Өтіріктің құйырығы бір тұтам болып» қалады. Меніңше, ауыл мен кент әкімдерін сайлау – қазақ демократиясының басты жеңісі болып табылады.

Сондай-ақ, ОСК «науқан республиканың сайлау заңнамасының талаптарына сәйкес өтті» деп сендіріп, дауыс беру күні байқауды кандидаттардың, бақылаушылардың және БАҚ өкілдерінің 8500-ге жуық сенімді тұлғалары жүзеге асырғанын атап өтті. Яғни, бір учаскеге орта есеппен 5-6 бақылаушы-журналист. Жексенбі күні де, дүйсенбі күні де өткен сайлауға қатысты баспасөзде ерекше дүрлікпе болмағанын байқаймыз.

Қорытындылар болжамды болса да, жоғарғы биліктің де мақтанатын ештеңесі жоқ болып шықты - іс жүзінде барлық «жеңімпаздар» қандай да болмасын басшылық қызметтерде болды, бұл, жұмсақ айтқанда, жаңа типтегі басшылардың пайда болуы туралы мәлімдемелерге қайшы келеді. Егер сандар бойынша, таңдалған 45 әкімнің 32-сі солар болса, тағы ондаған әкім орынбасар болып жұмыс істеді, ал екеуі міндетін атқарушылар болып табылады.

Партиялық кесім де күтілген болды - 37 «жаңа» әкімнің қалтасында Amanat партиялық билеті бар, екі адамнан - «Ауыл» ХДПП мен ҚКП өкілдері («халық коммунистері») және біреуі - Respublica партиясынан. Қалған үшеуі өзін-өзі ұсынған, бірақ олар да қандай да бір партияның өкілдері болуы әбден мүмкін. Дегенмен, бұл қызық емес шығар.

Бұл арада «Ескі Қазақстанның серкелері» түртпеген автордың айтып отырған қызық емесіне біз қосылмаймыз. Енді осы қосылмайтын себебіміздің басын аша кетейік.

Дауыс беру қорытындысына қарағанда, билік, президенттен басқа, Жаңа Қазақстанның жетістіктерінің бірі болғанымен, неге бұл тақырыптан қашқанын түсінуге болады. Шынымен де, қазыналық тілде бір әдістемемен және демократияға ұмтылатын мүлдем басқа бір ел туралы айтылғандай болды. Айтылған, сол сәтте ұмытылып кеткен деудің ар жағында «Ескі Қазақстанды» аңсаушылардың билікке қайта келу арманы жатыр. Иә, еліміз бір күнде тура Батыстағыдай демократиялық елге  айналып кете алмайды. Пенделікпен сайлауға кесірін тигізген шенеуніктердің оғаш  қылықтары орын алуы да ықтимал. Бірақ соған бола бүкіл жаңарып келе жатқан саяси жүйеге күйе жағушылық адами тірлік емес дегім келеді.

Орталық сайлау комиссиясының әрекеті, нақтырақ айтқанда әрекетсіздігі мүлдем түсініксіз болды. Жоғарыда айтылғандай, ол іс жүзінде сайлау науқанының барысы туралы ресми түрде жазылудан бас тартты және дауыс беру күні бір ғана өтпелі хабарламамен құтылды. Мысалы, 30 қазанда, мәслихатқа қосымша сайланғаннан кейін, ОСК отырысы өтті, онда оның басшылары мен аумақтық сайлау комиссияларының басшылары тікелей эфирде есеп берді. Алайда, ОСК әр жолы әкімдер сайлауы толығымен оның жергілікті филиалдарына жүктелетінін, ал ведомство басшылығының өзі инспекциямен бірнеше өңірлерді аралағанын атап өткен.

Неге Ақорданың демократиялық жетістіктерінің бірі осыншама ұялтпай  өтті? Президент-реформатордың бастамаларын қазіргі сәнді саботажға жатқызуға болар еді - ол халықаралық істерге толығымен батып, бақылай алмады, бірақ оған сенуге болмас еді. Естеріңізге сала кетсек, Тоқаев 2022 жылғы наурыздағы кезектен тыс жолдауында кейбір реформалар Қаңтар оқиғаларына дейін дайындалғанын айтқан болатын. Аудан әкімдерін тікелей сайлау туралы да сөз болған шығар, оның үстіне ол кезде елде ауылдық округ әкімдері сайлана бастаған. Айтпақшы, оларды да онсыз да үлкен саясаткерлер еске алады, бірақ неге екені белгісіз, «ауыл әкімдерін сайлау екі жылдан бері жүріп жатыр» деп мақтанышпен айтады.

Айналайын-ау дегің келеді осындайда. Бұрын біз Елбасы не істе десе соны істейтінбіз, енді Жаңа Билік өздерің ынта мен бастама танытыңдар деп отыр. Сонда халықтың өз қалауын жасауы жаулық болғаны ма?

Осылайша елімізде ауыл мен кент әкімдерін халықтың сайлауы өмір салтына кіруінің өзін өз басым ұлттық демократияның жеңісі деп бағалаймын. Әрі осы жеңісті көре алмаушыларының аузын ауыртып, қаламын қисайтып жазғандарын мысал ретінде жұртқа өнеге болсын деп келтіріп отырған жайым бар.

Ерік Қайратбекұлы,

Құнанбай қажы атындағы «Алаш аудармашылар одағы» Қоғамдық Қорының төрағасы,

Mezgil.kz