Қазақ еліндегі ұлттық бірегейлікті қалыптастыру үшін қазақи тәлім-тәрбие берудің өзге ұлт пен ұлыс өкілдері арасында билік тарапынан кеңінен насихаталуы маңызды. Иә, бұл бағытта бүгінге дейін бірталай жұмыс атқарылып, қазақи салт-дәстүр кеңінен өрістей жұрт арасына таратылу үстінде. Бұл арада бірінші орында ұлтымыздың отбасылық дәстүрлері тұрады.

(Сурет Егемен Қазақстан гәзетінің сайтынан алынды)

Ұлтымыздың отбасылық дәстүрлердің ата-тектік жақындықты атау тұрғысында, адамның жасы бойынша қоғамда алатын мәртебесіне орай, сонымен қатар балаларды тәрбиелеу қағидаттарында әлем ғана емес, бауырлас түркі халықтарынан өзгешеленіп тұратын көптеген бірегей ерекшеліктері бар. Отбасылық қатынастар ерекше иерархиялық сатылануға негізделіп, қандас туыстық байланыстарға қатысты белгілі бір руға немесе әулетке жататындығына көп көңіл бөлінеді. Бала тәрбиесі мен баланың өсуіне байланысты түрлі әдет-ғұрыптар діни сипатқа ие болды және мұнда мұсылман және көшпелі дәстүрлердің өзара кірігіп кеткен симбиозы көзге ұрады.

Міне, осындай көнеден тамыр тартқан дәстүріміз орыс тілді отандастарымызға БАҚ арқылы, әлеуметтік желілердің мүмкіндіктерін пайдала отырып кеңінен таныс етілуі керек. Бұл ел билігінің басты назарда ұстайтын дүниесі.

Бірінші кезекте, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдері білуге тиіс туыстық байланыстар институтын қалыптастырған «жеті ата» қағидасын атап өткен жөн. Осылайша, еліміздің  титулды ұлты болып саналатын қазақтар жетінші ұрпаққа дейін бауырынан өрбіп шыққан өз нәсілдеріне  ата-бабаларын есте сақтау және құрметтеу үшін, ал іс жүзінде жақын туыстар арасында неке қиылмау үшін әлем ғалымдары мойындаған қан тазалығын сақтауды ұрпақтарының жадына мәңгіге сіңіре білген.

Қазақтардың отбасылық дәстүрлеріне ұлдарды тәрбиелеудің түрлі ұстанымы бар: атап айтар борлсақ, отағасы өзінің тұңғыш ұлын әжесі мен атасының тәрбиесіне берсе, ортаңғы ұлын жауынгер болуға дайындайды, ал кіші ұлын шаңырақтың иесі деп таниды. Бала шыр етіп өмірге келгеннен кейін қашан ат жалын тартып мінгенше көптеген салт-дәстүрлер мен ырым-жырымдар жасалады.

Бесікке салу,  қырқыннан шығару,  тұсау кесу, атқа отырғызу, сүндеттеу рәсімі т.б. Осы және басқа да салт-дәстүрлердің барлығы ұлдар батыл жауынгерлер және отбасының асыраушысы болу үшін, ал қыздар бір үйдің тұтқасы болып, түтінін түзу шығару үшін алсытан ойластырылып жасалады.

Сондай-ақ, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдері білуге тиіс қазақ халқының өз өмірін «мүшел» деп аталатын 12 жылдық циклдерге бөлу дәстүрі бар. Бірінші «мүшел» балалық шақты білдіріп, 13 жасында аяқталды. Және әр он екі жыл сайын жаңа мүшел басталып отырады.

Осы уақытқа атқарылған жұмыстарды бағалау, үздік тәжірибе мен жоспарларды талқылау алаңы жер-жерлерде өткізіле бастады.

Халқымыздың күш-қуаты тек өткен жетістіктерде ғана емес, сонымен қатар болашаққа деген ортақ көзқарасымызда екенін есте сақтайық. Адамзаттың тамаша жартысының тәрбиесі мен ақыл-ойы халықтардың кез келген мәдениетінің негізінде болған және болады. Ұлы дала тарихы әйелдердің, әсіресе ананың қоғамдағы орны қаншалықты биік болғанын көрсетеді. Біздің ата-бабаларымыз аналарына үлкен құрметпен қарады. Бүгінде қоғамда қыздардың сыртқы келбетіне, өмір салтын және тіпті дінді таңдауға қатысты көптеген мәселелер туындап отырғаны да жасырын емес. Өмірлік тәжірибесі бар әйелдер тиісті орындарда жастарға кеңес беріп, оң бағыт сілтеп отыруы керек.

Осы бағытта билік қоғам қашанда бірлесе жұмыс істеуі үшін біріншіден, құндылық ұғымын анықтау маңызды. Бүгінде қазіргі қазақ қоғамындағы кейбір адамдарда бұл ұғым қалыптаспағанын атап өткеніміз ләзім.

ҚХА Аналар Кеңесінің төрайымы Назипа Шанайдың: «Біздің қоғамда масылдық психология дендеп барады» деген пікіріне бізде толықтай қосыламыз. Оның айтуынша, құндылық - бұл адамның немесе адамдар тобының заттың немесе идеяның оң мәні туралы тұрақты түсінігі.

«Құндылық деген не деген сұраққа әр адам әр түрлі жауап береді. Біреулер үшін ақша, алтын, картиналар, жылжымайтын мүлік құнды болуы мүмкін, ал егер бұл қажеттілік болса, онда отбасы, денсаулық, махаббат, қауіпсіздік, достар. Идеялар мен принциптер туралы айтар болсақ, бұл - бостандық, әділдік, теңдік және ынтымақтастық. Осылайша, құндылық - бұл адамдар қоғамдастығында ғана пайда болатын және қоғамдық, соның ішінде отбасылық процестерді реттейтін әлеуметтік құбылыс», - деп атап өтеді.

Енді, егер «отбасылық құндылықтар» ұғымына тоқталатын болсақ, бұл өзара іс-қимылды анықтайтын және реттейтін қағидаттар екенін анықтайды.

Естеріңізге сала кетейік, Мемлекет басшысы Ұлт жоспарының отырысында отбасылық құндылықтарды нығайтуға ерекше көңіл бөлген болатын. Отбасы құндылықтарын ілгерілету және отбасы институтын нығайту - мемлекеттің басты басымдығы.

Қазіргі қоғамда болып жатқан әлеуметтік өзгерістерге байланысты біз отбасы тәрбиесінің дәстүрлері мен халықтық әдістеріне барған сайын сирек жүгінеміз. Балалардың назарын оқу пәндерін алуға және меңгеруге аудара отырып, оқушылардың рухани-адамгершілік дамуына назар аударуға тіпті уақыт та қалмайды. Баланың жеке басын қалыптастырудағы мектептің рөлін жоққа шығаруға болмайды, бірақ өмірдегі барлық маңызды және ең бастысы баланың отбасында алатынын ұмытпауымыз  керек. Ғасырлар бойы қазақ отбасында салт-дәстүрлер, ұлттық құндылықтар қалыптасты. Өйткені отбасы - бұл біздің балаларымызды тәрбиелеудің басты тірегі. Тәрбиеде ата-аналар мен аға ұрпақтың рөлі өте зор. Ең алғашқы тәрбие сабақтарын біз өзіміздің шаңырақымызда аламыз. Айналадағыларға деген сүйіспеншілік пен құрмет дәстүрлері тек дені сау, толыққанды отбасында қалыптасады.

Қазақ отбасының өмір сүру үлгісі балаларды тіл табысқыштыққа, тыныштыққа, сыпайылыққа және мейірімділікке тәрбиеледі. Тіпті бөлек тұруға шыққандардың өзі де мұны әкесінің басшылығымен жасайды және қараусыз қалмайды, қажет болған жағдайда әрқашан ата-анасынан көмек және кеңес сұрай алады. Басты отбасылық мәселелерді отбасы басшысы шешті. Мұндай отбасылар өте ынтымақты, тату-тәтті болды, оларды жай ғана қиратуға болмады, олар өзара қолдау мен бірлікті тәрбиеледі.

Қазақ отбасында тәрбие беру белгілі бір ережелерге сүйенді, оны былайша сипаттауға болады: үлкенге құрмет, кішіге қамқорлық, өзара көмек, өзара сыйластық, адалдық. Қазақ халқының ең құрметті адамдары аталары мен әжелері болды.

Өз өмірінде көп көрген құрметті қарттар өскелең ұрпақты үйде де, шет елдерде де тәрбиелеуге белсене атсалысты. Олар қамқоршы болуды, ақыл-ойға үйретуді білді, себебі олар халықтың терең, бәрін қамтитын даналығына ие болатын. Егер олар өрескел, өрескел мінез-құлықты көрсе, оны тоқтатуға, қорлауға немесе бұлай істеуге болмайтынын түсіндіруге құқығы бар еді.

Қазақ отбасында тәрбиенің негізгі әдістері мен құралдары ізгі сөз болды. «Жақсы сөз - жарым ырыс», бірақ ізгі сөзбен қатар ата-аналар мен мұғалімдердің міндеті балада қарапайымдылық, сыпайылық пен ибалықты қалыптастыру болып табылады. Сондықтан баланы қандай да бір іс-әрекеттер жасаудан сақтандыра отырып, мұндай тыйым салудың себептерін түсіндіру қажет, бұл осындай іс-әрекеттің қайталануын болдырмауға мүмкіндік береді және оны ізгі істер жолына бұруға мәжбүрлейді.

Осылайша ересектер жастардың өмір жолын бақылап, олардан ежелгі әдет-ғұрыптар негізінде қалыптасқан дұрыс мінез-құлықты талап етті. Тәрбиелеу баланың қалыптасуында ерекше рөл атқарады. Тәрбиенің нәтижесі - бұл көбінесе «Жақсы мұғалімнің принциптері де жақсы» деген адамдардың күш-жігерінің нәтижесі. Кімнен оқыдың? Сен не үйрендің? Осындай сұрақтарға жауап ретінде баланың тәрбиесіне баға беріп, тиісті қорытындылар жасады. Қазақтарда «сыпайылықтың жоқтығы» және «надандық» сияқты сипаттамалар балаға, адамға деген көзқарасқа қатты әсер ететін ең жағымсыз қорытындылардың бірі болды.

Жас ұрпақтың ойлауы мен сипатын қалыптастыру олардың қоршаған әлемінен алынған тәрбиемен және мысалдармен тікелей байланысты. Сондықтан ежелгі заманнан бері аға-інілер мен қарындастардың арасында бейбіт қарым-қатынас, келісім, мейірімділік және ақжүректілік уағыздалды. Осылайша, кез келген жағдайда қазақ отбасы баладан өз заманының азаматын қалыптастырған тәрбие институты болып қала береді.

Mezgil.kz