Қазақстандық бітімгершілер БҰҰ бітімгершілік миссиясы деңгейінде халықаралық араласуды талап еткен Голан биіктігіне аттануға дайындалуда. Бұл туралы  Mezgil.kz порталында егжей-тегжейлі жаздық.

Голан биіктігі - Сирия мен Израиль шекарасында орналасқан даулы аумақ, оған екі мемлекет те үміткер. Қазақстан армиясының элиталық бөлімшелерінің «бітімгершілік әлеуеті» қаншалықты күшті?

Тәжікстандағы азаматтық соғыс кезінде Ауғанстанмен шекараны күзеткен қазақстандық батальонның бұрынғы қатысушыларының белсенділері Орталық Азия өңіріндегі бітімгершілік операцияларына қатысуы мүмкін және тікелей Қазақстан президентіне бағынуы тиіс бригада құруды қолға алған еді.

«Қазбриг» бітімгершілік бригадасы Құрлық әскерлеріне жататын аэроұтқыр әскерлердің құрамына кіреді. «Қазбриг» үш батальоннан тұрады, оларды шартты түрде Қазбат-1, Қазбат-2 және Қазбат-3 деп атауға болады. Қазбат-1 БҰҰ аясында бітімгершілік миссияларға қатысуға арналған. Қазбат-2 Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) шеңберіндегі бітімгершілік операцияларға қатысуға арналған. Қазбат-3 - Қазбригтің резервтік бөлімшесі болып табылады.

Қазбат-1 саны 550 әскери қызметшіні құрайды (БҰҰ стандарты бойынша), онда үш рота бар. Әр ротада 170 адамнан. Бұл ротаның барлық қамтамасыз ету мәселелері бойынша дербес болу мүмкіндігіне негізделген. Алайда әскери қызметшілердің саны БҰҰ-ның алға қойған міндеттеріне байланысты өзгеруі мүмкін.

Қазбат-1-де тек офицерлер мен келісімшарт сержанттары ғана қызмет етеді. Олар келген елдің заңнамасын білуі тиіс және қазақ тілінен басқа ағылшын тілін де білуі тиіс. Қазбат-1 офицерлерінің арасында шетелде оқығандардың үлесі жоғары.

Қазбат-1 жеке құрамын бітімгершілік миссияларына дайындауға АҚШ пен Ұлыбритания қатысады. Олардың қатысуымен және Қазбаттың қатысуымен жыл сайын «Дала қыраны» бітімгершілік оқу-жаттығуы өткізіледі.

ҚАЗБРИГТІҢ ТАРИХЫ

Қазақстандық бітімгершілік батальоны (Қазбат) 2000 жылы пайда болды. Қазбат 2000 жылы өмірге келіп, ал 2007 жылы 38-ші десанттық-шабуылдау бригадасының базасында бітімгершілік бригада (Қазбриг) құрылды.

Қазбат-1 орналасқан жер - Қапшағай қаласы, ал Қазбриг штабы мен оның басқа бөлімшелері Алматыда. БАҚ-та көбінесе Қазбаттың тарихы қазақстандық батальонның тәжік-ауған шекарасын күзетуге 1992 жылдың тамызынан 2001 жылдың ақпанына дейін қатысуынан басталады деп жазады. Алайда Қазбаттың да, Қазбригтің де сол батальонға ресми қатысы жоқ. Естеріңізге сала кетейік, Тәжікстанда болған кезінде батальон қаза тапқан және хабар-ошарсыз жоғалған 54 әскери қызметшіден айырылды. Жараланғандар саны әлдеқайда көп.

ТӘЖІКСТАНДАҒЫ ОПЕРАЦИЯ

Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан басшылары 1995 жылғы 15 желтоқсанда БҰҰ бітімгершілік әскерлері батальонын құру туралы келісімге қол қойды. Бұл келiсiмге қатысушы бiр мемлекеттiң әскери бөлiмшелерiнiң басқа қатысушы мемлекеттiң аумағындағы жауынгерлiк iс-қимылдарын заңдастыру үшiн белгiлi бiр құқықтық база жасады.

ИРАКТАҒЫ МИССИЯ

2003 жылдың тамызынан 2008 жылдың қарашасына дейін Иракта болған қазақстандық инженерлік-саперлік бөлімше Қазбригтің тарихына көбірек қатысы бар. Ирактағы қазақстандық әскери қызметшілер БҰҰ шешіміне сәйкес жарылмаған оқ-дәрілерді іздеу және жою, далалық сумен жабдықтау пункттерін жабдықтау, суды тазарту және медициналық көмек көрсету жөніндегі бітімгершілік міндеттерді орындады.

Жеке құрамды ротациялау әрбір жарты жыл сайын жүзеге асырылды. Осы уақыт ішінде Иракта инженерлік-саперлік бөлімшенің құрамында 290 қазақстандық әскери қызметші болды.

Астанада 2015 жылдың 4 қарашасында бірқатар ардагерлер ұйымдарының атынан Орталық Азия өңірінде бейбітшілікті қолдау жөніндегі арнайы операцияларды жүргізу үшін тек Қазақстан президентіне ғана бағынатын БҰҰ бітімгершілік бригадасын құру ұсынылды. Бастамашылар сондай-ақ Орталық Азия елдерінің бітімгершілік бригадаларын біріктіруді және бұл бірлестікті Қазақстанда орналастыруды ұсынады. Бірақ еш нәтиже шыққан жоқ.

(Сурет ҚР Қорғаныс министрлігінің сайтынан алынды)

БІЗДІҢ БІТІМГЕРЛЕР ҚАЙ ЖЕРЛЕРГЕ БАРАДЫ?

Енді бітімгерлеріміз баратын жерге қысқаша тоқтала кетейік.

Голан биіктігі - аумағы шамамен 1800 шаршы км, егемендігін Израиль мен Сирия даулап отыр. Голандар 1967 жылғы соғысқа дейін Дамаскіге тиесілі болған. Оларға әскери бақылау орната отырып, ол кейіннен аумақтық сатып алуды заңды түрде бекітті. Сирия әлі күнге дейін Голан биіктіктерін өз аумағы деп санайды, ал олардың қайтып оралуы - Израильмен бейбіт келісімге қол қоюдың маңызды шарты. 2023 жылғы 29 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы Израильді бұл аумақты босатуға шақырды.

Қр Қорғаныс министрлігінің хабарлауынша, жуырда БҰҰ бітімгерлік миссиясының стандарттары бойынша даяқлықтарын аяқтаған Қазақстан бітімгерлері дәл осы Голан биіктігін күзетуге аттанбақ. Аттанатын сарбаздар саны – 139 әскери қызметші.

Ақпаратқа сәйкес, миссиядан өту кезінде бітімгершілік контингенттің әскери қызметшілеріне ай сайын үш есе ақшалай қаражат төленетін болады. Бұдан басқа, БҰҰ бюджетінен олар ай сайын $1448-ден астам ақша алатын болады. Миссиядағы қызметi аяқталғаннан кейiн әскери қызметшiлер санаторийлiк-курорттық емделуге және жыл сайынғы негiзгi демалысқа қосымша 14 тәулiкке үмiт арта алады.

Айта кетейік, он алты жыл ішінде 600-ден астам қазақстандық әскери қызметші БҰҰ-ның Азия, Таяу Шығыс және Африка елдеріндегі жеті бітімгершілік миссиясына қатысты. Қазір 19 қазақстандық әскери қызметші Ливан Республикасындағы, Батыс Сахарадағы, Конго Демократиялық Республикасындағы және Орталық Африка Республикасындағы БҰҰ бітімгершілік миссияларының құрамында қызмет етуде.  

(Сурет ҚР Қорғаныс министрлігі сайтынан алынды)

БІЗДІҢ ӘСКЕРИЛЕР НЕГЕ ТАЯУ ШЫҒЫСҚА ЖӨНЕЛТІЛЕДІ?

19 қаңтарда Парламент Біріккен Ұлттар Ұйымының бітімгершілік миссияларына қатысу үшін қазақстандық әскери қызметшілерді жіберу туралы Мемлекет басшысының ұсынысын қолдады. Депутаттарға Президент атынан Қорғаныс министрі Руслан Жақсылықов сөз сөйледі.

«Бітімгершілік» деп елдер арасындағы қақтығыстарды шектеу және реттеу үшін БҰҰ басшылығымен көпұлтты күштерді қолдану түсініледі. Бітімгершілік операцияларды БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі құрады.

БҰҰ-да тұрақты халықаралық контингент жоқ - не полиция, не әскери. БҰҰ бітімгершілік күштерінің құрамында қызмет атқаратын әскерлерді мүше мемлекеттердің өздері ерікті түрде береді. Әскерлерді ұсынатын үкіметтер БҰҰ туын көтеріп қызмет атқаратын өздерінің әскери контингенттеріне толық бақылауды сақтайды.

Бітімгершілік операциялар атысты тоқтату режимін белгілеу және сақтау және соғысып жатқан тараптар арасында буферлік аймақ құру үшін бейтарап үшінші тарап рөлін атқарады. Сонымен қатар, олар сайлауды өткізуге және жер үсті миналарын зарарсыздандыруға көмектеседі. Бітімгершілер жергілікті жерлерде бейбітшілікті қамтамасыз еткенше, БҰҰ-ның делдалдары соғысушы тараптардың немесе елдердің басшыларымен кездесіп, бейбіт шешім табуға тырысады.

Бітімгершілік операциялардың екі түрі бар - бақылаушылар миссиясы және бітімгершілік күштердің қатысуымен жасалатын операциялар. Бақылаушылар қарусыз, ал БҰҰ бітімгершілік күштерінің әскери қызметшілерінде жеңіл қару-жарақ бар, оны олар тек өзін-өзі қорғау мақсатында ғана қолдана алады.

Қазақстанның бітімгершілік қызметке қатысуы – уақыт талабы

Министр Руслан Жақсылықовтың айтуынша, БҰҰ басшылығы біздің әскери қызметшілердің жауынгерлік машығына жоғары баға берді және БҰҰ миссияларындағы қазақстандық бітімгершілер санын ұлғайтуға қолдау көрсетуге дайын екендіктерін білдірді. БҰҰ бітімгершілік қызметі аясында Қазақстанның ұстанымын бекіту мақсатында Қорғаныс министрі республика Қарулы Күштерінің Таяу Шығыс пен Африкадағы бітімгершілік миссияларына қатысу географиясын кезең-кезеңмен кеңейтуді жалғастыруды ұсынды.

Парламент БҰҰ-ның бірнеше миссиясына қатысу үшін ҚР Қарулы Күштерінің 430 адамнан аспауы тиіс әскери персоналының жіберілуін мақұлдады:

«Голан биіктіктеріндегі бөлінуді бақылау жөніндегі БҰҰ күштері» (UNDOF, Сирия-Израиль);

«БҰҰ-ның бітімгершілік шарттарының орындалуын бақылау жөніндегі органы» (UNTSO, Палестина-Израиль);

«БҰҰ-ның Оңтүстік Судан Республикасындағы миссиясы» (UNMISS, Оңтүстік Судан);

«БҰҰ-ның қауіпсіздікті қамтамасыз ету және Абьее жөніндегі уақытша күштері» (UNISFA, Судан).

Бұл Қазақстан тарихындағы алғашқы дербес ұлттық бітімгершілік контингент. Айтпақшы, контингент құрамында әскери қызметшілермен бірге жеті әйел мен екі санитар атқыш, бір мерген, екі аспаз және екі медицина қызметкері миссияны орындайтын болады.

Оқырмандарымыздың патша көңілі үшін Қазақстанның бітімгершілік қызметінің тарихына тағы бір үңіле кетейік.

(Сурет Google іздеу жүйесінен алынды)

1. Тәжікстандағы азаматтық соғыс кезіндегі тұрақтандыру операциясы

1992 жылғы 9 қазандағы ТМД келісіміне және 1993 жылғы 22 қаңтардағы ТМД шешіміне сәйкес қазақстандық жиынтық батальон Таулы Бадахшанда болды және Тәжікстанда азаматтық соғыс басталғаннан кейінгі дағдарыс кезеңінде тәжік-ауған шекарасын қорғау жөніндегі жауынгерлік міндетті орындады. Қазақстандық батальонмен бірге аралас учаскелерде ресейлік, өзбекстандық және қырғыз бөлімшелері ұқсас міндеттерді орындады.

1992 жылдың күзінде Тәжікстанға Қапшағайда орналасқан 35-ші жеке гвардиялық әуе-десанттық бригаданың 300 десантшы-жауынгері бар техникасыз бір жеке әуе-десанттық батальон жіберілді. 1993 жылдың көктемінен бастап Жеке жиынтық атқыштар батальоны құрылды.

Тәжікстандағы қазақстандық әскери қызметшілердің жауынгерлік міндеті алдымен Хорог қаласында, содан кейін Қалаи-Хумб елді мекенінде РФ шекара жасақтарының бекеттері мен заставаларын күшейту болды. 1993 жылдың қыркүйегінен бастап 2001 жылдың ақпанына дейін Тәжікстандағы жағдайды тұрақтандыру жөніндегі операцияларға ҚР ҚК-нің 10 300 әскери қызметшісі қатысты.

(Сурет kazcent.kz сайтынан алынды)

2. «Ирак бостандығы» операциясы

2003 жылғы 22 мамырда БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі қарар қабылдап, онда Ирак халқын елді қалпына келтіруге көмек көрсетуге шақырды. Қазақстан БҰҰ ҚК шақыруына үн қатып, Ирак халқына көмек көрсету үшін инженерлік-саперлік бөлімше жіберуге шешім қабылдады. Бітімгершілік қызметке қатысу үшін Ирактағы тұрақтандыру күштерінің құрамына Қазақстандық бітімгершілік батальонының инженерлік-саперлік бөлімшесі - Қазбат жіберілді.

Қазақстандық бөлімшенің негізгі міндеттері жарылмаған оқ-дәрілерді іздеу және жою, далалық сумен жабдықтау пункттерін жабдықтау, суды тазарту және жергілікті халыққа медициналық көмек көрсету болып табылады. Операцияға қатысу нәтижелері:

- 4 миллионнан астам жарылмаған оқ-дәрілер жойылды;

- 7 мың текше метрге жуық су тазартылды;

- «Дельта» базасының айналасына 4,5 км жарылысқа қарсы тосқауылдар орнатылды;

- 5 мыңнан астам жергілікті тұрғынға медициналық көмек көрсетілді;

- Ирак Әскери академиясының 572 курсанты сабаққа қатысты.

2003-2008 жылдар аралығында Ирак Республикасына коалициялық күштердің құрамына ҚР ҚК-нің 290 әскери қызметшісі жіберілді.

(Сурет un.org сайтынан алынды)

3. Непалдағы БҰҰ миссиясы

Ол арнайы саяси миссия болып табылады және Жалпыға бірдей бейбіт келісімнің негізгі тармақтарын жүзеге асыруға көмек көрсету мақсатында 2007 жылғы қаңтарда Қауіпсіздік Кеңесінің қарарымен бекітілді. Бұл келісім елдегі ішкі қарулы қақтығысты тоқтатты. Миссия өз қызметін 2011 жылғы 15 қаңтарда тоқтатты.

Непалдағы миссия БҰҰ аясында әскери бақылаушылар ретінде қазақстандық офицерлер қатысқан алғашқы осындай миссия болды.

4. БҰҰ-ның Батыс Сахарада референдум өткізу жөніндегі миссиясы

Миссия Марокко мен ПОЛИСАРИО майданы қабылдаған реттеу жөніндегі ұсыныстарға сәйкес 1991 жылғы 29 сәуірдегі Қауіпсіздік Кеңесінің қарарымен құрылды. Реттеу жоспарында референдум дайындау үшін өтпелі кезең қарастырылған, онда Батыс Сахара халқы тәуелсіздік пен Мароккомен интеграция арасында таңдау жасауы тиіс болатын.

2014 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Қазақстан Республикасы жыл сайын осы миссияға әскери бақылаушы ретінде қатысу үшін бес офицерді жібереді.

5. Кот-д 'Ивуардағы БҰҰ операциясы

Операцияны Қауіпсіздік Кеңесі 2004 жылғы 4 сәуірде Кот-д 'Ивуардағы саяси дағдарыс салдарынан құрды. Бітімгершілік миссия елге азаматтық халықты қорғау, гуманитарлық көмек көрсетуге жәрдемдесу, қарусыздану, демобилизациялау және комбатанттарды реинтеграциялау бағдарламасын жүзеге асыруда ивуарлық үкіметті қолдау, сондай-ақ адам құқықтары саласында көмек көрсету мақсатында келді. 13 жыл жұмыс істеген соң 2017 жылы миссия өз мандатын орындады.

Қазақстандық әскери бақылаушылар үшін бұл миссия БҰҰ Жарғысының VII тарауына (Бейбітшілікке қатер төндіруге, бейбітшілікті бұзуға және агрессия актілеріне қатысты іс-қимылдар) сәйкес жүзеге асырылатын бірінші миссия болды.

(Сурет ҚР Қорғаныс министрлігі сайтынан алынды)

6. БҰҰ-ның Ливандағы уақытша күштері

Бастапқыда миссияны Қауіпсіздік кеңесі 1978 жылғы наурызда Ливаннан Израиль әскерлерінің шығарылуын растау, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қалпына келтіру және Ливан үкіметіне осы ауданда оның тиімді билігін қайтаруға көмек көрсету мақсатында құрған болатын. Бұл мандатты 1982 және 2000 жылдардағы оқиғаларға байланысты екі рет түзетуге тура келді.

2006 жылғы шілде-тамыздағы дағдарыстан кейін кеңес күштердің санын ұлғайтты және бұл олардың бастапқы мандатына қосымша, өзгелермен қатар, жауынгерлік ic-қимылдардың тоқтатылуын бақылауды жүзеге асыратын, ливандық қарулы күштерге ілесіп жүретін және оларды елдің барлық оңтүстік аудандарында өрістету барысында оларға қолдау көрсететін болады, сондай-ақ азаматтық халыққа гуманитарлық қолжетімділікті қамтамасыз етуге жәрдемдесу және ауыстырылған адамдарды ерікті және қауіпсіз қайтару үшін көмек көрсетуге міндетті.

Қазақстандық бітімгершілік контингент, оның ішінде әскери бақылаушылар мен штаб офицерлері 2018 жылдың қазанынан бастап қазіргі уақытқа дейін миссияға қатысуда.

Қазақстанның бітімгершілік қызметінің маңызы

«Өсіп келе жатқан геосаяси шиеленіс жағдайында өңірлік және ұлттық қауіпсіздіктің жаңа қауіп-қатерлері туындайды, олардың бір бөлігі әскери әдістермен ден қоюды талап етуі мүмкін. Осыған байланысты әскерлердің жауынгерлік әзірлігін одан әрі нығайту және қазіргі заманғы қауіп-қатерлерге қарсы іс-қимылдың практикалық тәжірибесін әзірлеу мәселесі ерекше өзекті болып отыр», - делінген Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Парламент депутаттарына жолдауында.

Мемлекет басшысы бітімгершілік қызметті қолдау және жанжалдарды реттеу әрқашан әлемдік қоғамдастықтың назарында екенін атап өтті. Оның пікірінше, контингентті БҰҰ бітімгершілік миссияларына жіберу халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға елеулі үлес қосып қана қоймай, Қазақстанның жаһандық аренадағы рөлін арттыруға да ықпал етеді.

Mezgil.kz