Түркі мемлекеттері ұйымы (ТМҰ) ортақ тарих, мәдениет және тілдік тамырлармен біріктірілген елдер арасындағы достық пен бірлікті нығайтудың маңызды алаңына айналған маңызды ұйымдардың бірі. ТМҰ айтарлықтай географиялық алшақтыққа қарамастан, терең мәдени байланыстарды және біртұтас түркі әлеміне қатыстылық сезімін сақтайтын халықтар арасындағы интеграция мен диалогты қолдайтын көпір қызметін атқарады. Түркі мемлекеттері аймақтары мен жаһандық мәселелерді шешу мен халықтар арасында достық, мемлекет пен жалпы қоғамда бірлік пен өзара ықпалдаса дамуды ұстаным еткен бірлестіктердің бірі болды. Қазірде ғасырлар бойы қалыптасқан достық бүгінде заман талабы мен талаптары негізінде жаңаша дамып, нығая түсуде екендігін көрудеміз.

(Коллаж: Mezgil.kz / Суреттер: wikipedia.org, akorda.kz, trend.az, aa.com.tr, uzdaily.uz сайттарынан алынды.)

Бұл достық саяси мүдделерден асып түседі және өзара сыйластық пен түсіністікке негізделген. Мысалы, ТМҰ бастамасымен жүзеге асырылатын бірлескен мәдени жобалар мен іс-шаралар ұлттық бірегейлікті нығайтуға және өзара байытуға көмектеседі. Түркия, Қазақстан, Қырғызстан, Әзірбайжан және Өзбекстан, Түркменстан сынды мүше елдер білім, мәдениет және спорт салаларында белсенді ынтымақтасады, бұл осы елдердің азаматтары арасында тарихи тамырларға құрмет пен өзара түсіністік тудырады. Бұл достық пен қолдау қатынастары ұйымның барлық келісімдері мен жобаларының негізі болып табылады, сондай-ақ әлемдік аренада әрбір мемлекеттің мүдделерін ілгерілету үшін берік негіз болып табылады.

ТМҰ шеңберінде экономикалық ынтымақтастық орталық орын алады. Соңғы саммитте елдер экономикалық интеграцияны тереңдету мәселесін талқылап, бірлескен экономикалық даму жаңа нарықтарға жол ашатынын және түркі елдерінің сыртқы тәуекелдерге төзімділігін арттыратынын мойындауымызға болады. Мұндай интеграцияның мысалы ретінде ТМҰ елдерін байланыстыратын және Азия мен Еуропа арасындағы сауда ағындарының баламалы бағыты болып табылатын «Орта дәліз» (Транскаспий жолы) жобасын келтіруге болады. Бұл жол түркі елдерінің өздері үшін ғана емес, әлемдік сауда жолдары үшін де маңызды. Мысалы, Қазақстан осы дәліз бойынша өзінің экспорттық әлеуетін жылына 4 миллион тоннадан астам деп бағалайды, бұл аймақтың халықаралық логистика мен саудадағы орнын айтарлықтай нығайтады.

Осындай жобалар арқылы экономикалық интеграция да жаһандық дағдарыстар жағдайында қосымша тұрақтылықты қамтамасыз ете отырып, елдердің ірі жаһандық сауда жүйелерінен тәуелсіздігін нығайтады. Экономикалық ынтымақтастық тек көлік-логистиканы ғана емес, сонымен қатар қаржы, ауыл шаруашылығы және инвестиция сияқты басқа да маңызды салаларды қамтитынын атап өткен жөн, бұл ТМҰ-на мүше елдерге экономикалық өсу мәселелеріне кешенді түрде қарауға мүмкіндік береді.

Саммиттің маңызды тақырыбы ТМҰ елдері стратегиялық бағыт ретінде қарастыратын цифрландыру болды. Заманауи экономика цифрлық шешімдерді көбірек қажет етеді және түркі елдері бәсекеге қабілеттілігі мен тиімділігін арттыру үшін ақпараттық-коммуникациялық технологияларды бірлесіп дамытуға ниетті. Цифрлық болашақ барлық мүше елдер үшін жоғары технологияларға қолжетімділікті қамтамасыз ететін біртұтас инфрақұрылымды құрумен байланысты, бұл әсіресе технологиялық даму деңгейі әртүрлі мемлекеттер үшін маңызды.

Осы мақсатта ТМҰ әлеуметтік және экологиялық мәселелерді шешуге бағытталған тұрақты даму стратегияларын әзірлейді. Ұйым елдері қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін бірлескен бағдарламаларды жүзеге асыруға ниетті. ТМҰ тұрақты даму түркі елдерінің халықаралық қауымдастықтағы рөлін нығайта түсетін болашақ ұрпақтың әл-ауқатының маңызды факторына айналуын қамтамасыз етуге ұмтылады.

Қауіпсіздік ТМҰ елдері үшін ең маңызды мәселелердің бірі болып қала береді, әсіресе жаһандық тұрақсыздық пен қауіп-қатерлердің артуы жағдайында. Ұйым аясында мүше елдерге аймақтың мүдделерін тиімдірек қорғауға мүмкіндік беретін қорғаныс саясатының ортақ тәсілдері талқыланады. Саммитте түркі әлемінің тұрақтылығына әсер етуі мүмкін экстремизм, трансшекаралық қылмыс және басқа да қауіп-қатерлерге қарсы бірлесіп күресу мәселелері талқыланды. Мұндай ынтымақтастық ТМҰ елдерінің ұжымдық қауіпсіздік идеясына адалдығын көрсетеді, мұнда әрбір ел аймақтағы тұрақтылық пен бейбітшіліктің қорғаушысы болады.

Сонымен қатар, қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ортақ күш-жігер түркі елдеріне халықаралық қауіп-қатерлерге қатысты ортақ саясат жасауға және басқа халықаралық ұйымдармен ынтымақтасуға мүмкіндік береді, бұл олардың әлемдік аренадағы беделін арттырады. Қорғаныс саласындағы ынтымақтастықты одан әрі дамыту әр елдің ішкі тұрақтылығын нығайтып, түркі мемлекеттерінің барлық азаматтарының қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.

Бұл мақалада ТМҰ-на мүше елдер басшыларының саммиттің негізгі мәселелері бойынша сөйлеген сөздері мен көзқарастарына шолу жасалады. Президенттің сөйлеген сөздерінің маңызды сәттеріне талдаулар келтіріледі.

(Сурет: akorda.kz)

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың ТМҰ саммитіндегі баяндамасына шолу және талдау

2024 жылғы 6 қарашада Бішкекте өткен Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) саммиті барысында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев елеулі сөз сөйлеп, Қазақстанның ұйым аясындағы жетістіктері мен басымдықтарын атап өтті. Оның сөйлеген сөзінде экономикадан мәдениет пен білімге дейінгі түрлі салаларда түркі интеграциясын нығайту қажеттігіне баса назар аударылды. Бұл аналитикалық шолуда Тоқаевтың сөйлеген сөзінің түйінді ойлары, оның ТМҰ рөлі туралы көзқарасы және оның экономикалық өзара әрекеттестікке де, адами капиталды дамытуға да қатысты стратегиялық ұсыныстары қарастырылады.

ТМҰ маңыздылығын және Қазақстанның қосқан үлесін мойындау

Тоқаев Қырғызстанға қонақжайлылығы үшін ризашылығын білдірді және маңызды кезең – Түркі мемлекеттері ұйымының 15 жылдығын атап өтті. Ол ұйымның қысқа мерзім ішінде маңызды халықаралық мәнге ие болғанын, оның пікірінше, бұл қатысушы елдердің «ортақ күш-жігері мен бірлігінің» арқасында мүмкін болғанын атап өтті. Тоқаев мәдени және саяси диалог алаңы ретінде басталған бұл бірлестіктің әлемдік аренада салмақты салмағы бар қуатты халықаралық институтқа айналғанын атап көрсетті.

ТМҰ-на төрағалық ететін Қазақстан «TURKTIME!» ұранын белсенді түрде қолданды. Түркі халықтары бірлігінің символы ретінде, сондай-ақ ынтымақтастықты тереңдетуге бағытталған бастамаларды алға жылжытты. Президент Қазақстан оның төрағалығымен 80-нен астам іс-шара ұйымдастырғанын, соның ішінде Астанада өткен V Дүниежүзілік көшпенділер ойындарын да мәдени байланыстарды нығайтуға ықпал еткенін атап өтті. Қазақстанның ортақ түркі әліпбиін енгізу туралы бастамасы да қолдау тауып, бұл мәдени кеңістік интеграциясының маңызды кезеңі болды.

Экономикалық интеграция: Стратегиялық жобалар және олардың маңызы

Президент экономикалық мәселелерге үлкен мән беріп, ТМҰ экономикалық интеграцияның жоғары әлеуетін көрсететінін атап өтті. Тоқаев мемлекетаралық жобаларды қолдауға және түркі әлеміне инвестиция тартуға бағытталған Түрік инвестициялық қорын құруды маңызды бастама деп атады. Президент қорды интеграцияны тереңдету мен тұрақты экономикалық дамуға жәрдемдесудің маңызды тетігі деп санайды. Қор қазірдің өзінде өзінің тиімділігін көрсетті, оның кеңеюі Қазақстанның және жалпы ТМҰ стратегиялық басымдықтарының бірі болып табылады.

Президент Тоқаев «Орта дәліз» – Транскаспий бағытының стратегиялық маңыздылығына тоқталды, ол өңір экономикасы үшін маңызды рөл атқарады, әсіресе жаһандық жеткізу тізбегінің тұрақсыздығы жағдайындағы маңыздылығын атады. Бұл бағыт түркі әлемі елдеріне Еуропамен де, Азиямен де байланысты нығайтуға мүмкіндік береді және жаһандық геосаяси өзгерістер жағдайында ерекше мәнге ие болып отыр. Қазақстан бұл дәліз арқылы өзінің экспорттық әлеуетін көрсетіп үлгерді, Елбасы бұл жобаның дамуы ұйымның барлық мүшелері тарапынан қолдау табатынына сенім білдірді. Маңызды аспект – дәліздің әлеуетін іске асыру үшін өңірдің ұзақ мерзімді тұрақтылығы мен экономикалық өсуіне кепілдік беретін бірыңғай көлік-логистикалық саясат пен бірлескен келісімдер қажет.

Цифрлық болашақ және тұрақты даму: интеграцияға жаңа серпін

Мемлекет басшысы негізгі бағыттардың бірі ретінде цифрлық экономиканы дамытуды атады. Ол саммитте ТМҰ цифрлық кеңістігін құрудағы маңызды қадам болатын цифрлық серіктестік туралы келісімге қол қойылатынына назар аударды. Президент түркі елдері үшін жаңалықтар мен ақпарат алмасудың ортақ алаңдарын құруды көздейтін бірыңғай ақпараттық өрісті қалыптастыру қажеттігін атап өтті. Бұл интеграциялық үдерістерді жеделдетіп қана қоймай, заманауи жағдайда түркі бірегейлігін нығайтуға көмектесетін бірыңғай ақпараттық кеңістік құруға мүмкіндік береді деп атап өтті.

Ортақ цифрлық кеңістік құру идеясы тұрақты даму саласын да қамтиды. Президент ТМҰ өсуінің жаңа бағыты бола алатын экология және «жасыл» экономика саласындағы ынтымақтастықтың маңыздылығына назар аударды. Бішкекті 2025 жылға арналған ТМҰ-ның цифрлық астанасы деп жариялау туралы шешім ұйымның заманауи технологияларды дамытуға және оларды экологиялық және әлеуметтік мәселелерді шешуге қолдануға бейілділігін көрсетеді.

Адами капиталды дамыту: жастар мен білімге инвестиция

Президент Тоқаев түркі елдерінің болашақ дамуының негізі ретінде адами капиталға инвестиция салудың маңыздылығын атап өтті. Ол басым бағыттардың бірі – дарынды жастарды қолдау, білім беру бағдарламаларын кеңейту екенін баса айтты. Қазақстан ТМҰ елдеріндегі университеттер арасында алмасу идеясын алға тартады, сонымен қатар жетекші түркі университеттерінің филиалдарын құру бастамасын қолдайды. Қазақстанда Түркияның Гази университетінің филиалы ашылды, бұл OTG аясында білім беру желісін құру жолындағы маңызды қадам.

Тоқаев ғылым мен инновация саласындағы ынтымақтастықты дамытуды жақтап, тек бірлескен күш-жігер ғана түркі әлемі елдеріне жаһандық білім экономикасында лайықты орын алуға мүмкіндік беретінін атап өтті.

Түркі мемлекеттері ұйымының XI саммиті аясында мынадай құжаттарға қол қойылды:

1.      Түркі мемлекеттері ұйымы XI саммитінің декларациясы;

2.      «Түркі әлемінің жасыл дамуы: орнықты келешектің бірлігі» туралы шешім;

3.      Бішкек қаласын 2025 жылы Түркі мемлекеттері ұйымының Цифрлық астанасы деп жариялау туралы шешім;

4.      Мажарстан Премьер-министрі Виктор Орбанды «Түркі әлемінің ең жоғарғы орденімен» марапаттау туралы шешім;

5.      Түркі әлемінің хартиясын қабылдау туралы шешім;  

6.      Түркі мемлекеттері ұйымы Бас хатшысының орынбасарларын тағайындау туралы шешім;  

7.      «Түркі мемлекеттері ұйымының Тұрақты өкілдері жөніндегі ереже» туралы шешім;

8.      Түркі мемлекеттері ұйымының туы жөніндегі шешім.

Қорыта келе, Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың ТМҰ саммитінде сөйлеген сөзі Қазақстанның түркі интеграциясы аясындағы стратегиялық көзқарасы мен негізгі басымдықтарын көрсететін маңызды баяндама болды. Тоқаев түркі халықтарының бірлігі мен достығын нығайту қажеттігін атап өтті, сондай-ақ экономикалық және мәдени өзара іс-қимылды нығайту бойынша нақты қадамдарды белгіледі. Қазақстан ТМҰ көшбасшыларының бірі ретінде экономикалық байланыстарды нығайтуға, цифрлық кеңістікті дамытуға және жастарды қолдауға бағытталған жобаларды белсенді түрде ілгерілетуде.

Президент Тоқаевтың сөзін талдай отырып, Қазақстан түркі әлемінің болашағын инфрақұрылымдық және инвестициялық жобаларды дамытудан, цифрлық кеңістіктегі интеграциядан және мәдени-білім алмасуды нығайтудан көреді деп айта аламыз. Ұйым ұстанымын нығайтуға бағытталған бұл стратегия Қазақстанның түркі елдерінің тұрақты, экономикалық күшті және мәдени біртұтас қоғамдастығын құруға ұмтылысын көрсетеді.

(Сурет: trend.az)

Қырғызстан Президенті Садыр Жапаровтың саммитегі баяндамасына шолу

2024 жылғы 6 қарашада Бішкекте өткен Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) саммитінде Қырғызстан Президенті Садыр Жапаров Қырғызстан үшін де, бүкіл түркі әлемі үшін де негізгі басымдықтарды көрсететін өз елінің ТМҰ-на болашақ төрағалығының негізгі бағыттарын белгіледі. Жапаров экономикалық интеграция, цифрландыру, тұрақты даму, сондай-ақ мәдени-гуманитарлық саладағы ынтымақтастық сияқты маңызды аспектілерге тоқталды. Оның сөзінде Қырғызстанның халықаралық аренадағы біртұтастығы мен позициясын нығайтуда, сондай-ақ қатысушы елдер арасындағы өзара іс-қимылды нығайтуда белсенді рөл атқарғысы келетіні айтылды.

Қырғызстанның төрағалығының тарихи және символдық маңызы

Жапаров сөйлеген сөзінің алғашқы маңызды тұстарының бірі – ол Бішкекте саммит өткізумен байланыстырған Қарақырғыз автономиялық облысының 100 жылдығын еске салу болды. Бұл оқиға Қырғызстан үшін тарихи маңызы ғана емес, сонымен қатар Қырғыз мемлекеттілігінің қайта жаңғыруы мен халықаралық аренада нығаюының символы болып табылады. Саммиттің қожайыны ретінде Қырғызстанның таңдалуы және төрағалықтың ауысуы елдің түркі бірлігі идеясына адалдығын және оның ТМҰ-ның ұзақ мерзімді мақсаттарына үлес қосуға деген ұмтылысын көрсетеді.

Экономикалық интеграция және сауда байланыстарын кеңейту

Президент Жапаров экономикалық ынтымақтастыққа баса назар аударып, оны Қырғызстан мен жалпы ТМҰ үшін басымдық деп атады. Оның сөзінде маңызды статистикалық мәліметтер айтылды – соңғы жылдары Қырғызстан мен түркі мемлекеттері арасындағы тауар айналымының 62%-ға өсуі, бұл аймақтағы экономикалық байланыстардың нығая түскенін көрсетеді. Жапаров экономикалық мүмкіндіктерді одан әрі кеңейту цифрлық коммерция, инновациялар, ауыл шаруашылығы және технологиялар сияқты салалардағы үкіметаралық келісімдер арқылы ынтымақтастықты тереңдетуді қажет ететінін атап өтті.

Ол капитал мен инвестицияның алмасуына жағдай жасауға көп көңіл бөлді. Күрделі салымдарды ұлғайту және өткізу нарықтарын алмасу жөніндегі құжатты әзірлеу ТМҰ аясында тұрақты өсу мен тиімді экономикалық интеграция үшін қажетті қадам болады деп атап өтті. Жапаровтың айтуынша, түркі елдерінің экономикалық интеграциясы тек қана стратегиялық міндет емес, сонымен қатар аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтудың маңызды негізі болып табылады.

Цифрландыру және бірыңғай цифрлық кеңістік

Жапаров цифрлық экономиканы дамыту және электрондық коммерцияны жеңілдету сияқты нақты бастамаларды ұсыну арқылы цифрлық интеграцияны жеделдетуге ниет білдірді. ТМҰ елдері арасындағы бірыңғай цифрлық кеңістік идеясы өзара әрекеттесу мен интеграцияның жеңілдігі үшін жағдай жасауды көздейді, бұл сауда процестерін жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен қатар цифрлық стандарттар мен сертификаттау үшін бірыңғай негіз жасайды. Жапаров Қырғызстанның мемлекеттік қызметтерді цифрландыру саласындағы айтарлықтай ілгерілеуін атап өтті және оның түркі елдерінің бірыңғай цифрлық кеңістігін құру жөніндегі ұсынысы перспективалы болып көрінеді және цифрлық экономиканы дамытудың жаһандық трендтеріне сәйкес келеді.

Сондай-ақ Президент Жапаров цифрлық құжаттар мен стандарттарды өзара танудың маңыздылығын атап өтті, бұл экономикалық өзара іс-қимыл мен көліктік логистиканы жеңілдету үшін маңызды қадам болады. Түркі мемлекеттерінің жасанды интеллект форумын өткізу және Бішкектің 2025 жылға арналған түркі әлемінің цифрлық астанасы болу ұсынысы Қырғызстанның цифрлық бастамалардың ортасында болуға дайын екенін көрсетеді.

Тұрақты даму және жасыл күн тәртібі

Жапаров Қырғызстан мен Орталық Азияның климаттық өзгерістерге осалдығына назар аударып, соңғы 70 жылда мұздықтардың ауданы 16 пайызға қысқарғанын атап өтті. Осы тұрғыда Қырғызстанның Елбасы қоршаған ортаның деградациясымен күресу үшін бірлескен күш-жігер қажеттігін атап өтіп, жаңартылатын энергия көздері мен экологияны қалпына келтіру бойынша жобаларды бірлесіп әзірлеуді ұсынды.

Қауіпсіздікті нығайту және қауіптермен күресу

Президент Жапаров Қырғызстанның аймақтағы қауіпсіздікті нығайтуға қатысуға дайын екенін мәлімдеді. Заманауи сын-қатерлер тұрғысында терроризмге және трансшекаралық қылмысқа қарсы бірлесіп күресудің маңыздылығын атап өтті. Жапаров атап өткен ағымдағы жылдың қыркүйек айында Ыстықкөлде өткен ТМҰ ішкі істер министрлерінің бірінші кездесуін ұйымдастыру қауіпсіздік мәселелері бойынша ынтымақтастықтың жаңа деңгейге көтерілгенін көрсетеді. Болашақ төрағалықта Қырғызстан жаңа сын-қатерлер мен қауіп-қатерлерге тиімді қарсы тұратын, сол арқылы аймақтағы тұрақтылықты нығайтып, мүше елдердің қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі ТМҰ рөлін арттыратын жүйелер мен тетіктерді құруға күш салады.

Қорытындылай келе, Қырғызстан Президенті Садыр Жапаровтың ТМҰ саммитінде сөйлеген сөзі Қырғызстанның түркі бірлігі мен ынтымақтастығы идеяларына терең берілгендігін көрсетті. Оның цифрландыруға, тұрақты дамуға, қауіпсіздік пен мәдени инклюзияға баса назар аударуы төрағалыққа тұтас және стратегиялық көзқарасты көрсетеді. Жапаров нақты ұсыныстар мен іс-шаралар жоспарын ұсыну арқылы Қырғызстанның ТМҰ аясындағы бастамалар мен даму орталығы болуға ұмтылысын көрсетті.

Жапаровтың бастамалары экономикалық интеграцияны нығайту, қауіпсіздікті нығайту және тұрақты дамуға қол жеткізу сияқты ТМҰ ұзақ мерзімді мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған. Аймақ үшін осындай маңызды жылда Қырғызстанның Түркі мемлекеттерінің ұйымы төрағалығына кіруі түркі әлемінің одан әрі дамуына, сондай-ақ ТМҰ халықаралық ұстанымдарының нығаюына уәде берді.

(Сурет: uzdaily.uz)

Президент Шавкат Мирзиёевтің саммиттегі баяндамасына шолу

Бішкекте өткен Түркі мемлекеттері ұйымының саммитінде Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиеев түркі елдерінің ынтымақтастығы аясында Өзбекстанның ұсынатын негізгі бағыттарын атап өтті. Оның сөзінде экономикалық, саяси және мәдени өзара іс-қимылдың маңызды аспектілері қозғалды. Өзгеретін жаһандық жағдайлар мен жаңа сын-қатерлерді ескере отырып, Мирзиёев ТМҰ елдерінің ішкі интеграциясын нығайтуға және халықаралық аренадағы мәртебесін арттыруға бағытталған нақты бастамаларды ұсынды. Президент атап өткен басымдықтар Өзбекстанның түркі әлемін дамытуға белсенді қатысу және жаһандық белгісіздік жағдайында тұрақтылықты қамтамасыз ету жөніндегі мақсатты стратегиясын көрсетеді.

Жаһандық геосаяси жағдай және аймақ үшін сын-қатерлер

Мирзиеев әлемдегі геосаяси жағдайдың күрделеніп бара жатқанына тоқталып, мемлекеттер арасындағы бәсекелестік пен сенімсіздіктің артқанын атап өтті. Бұл факторлар, оның пікірінше, сауда, инвестиция, көлік және энергетикаға қатысты бірлескен ТМҰ жобаларын жүзеге асыруға тікелей әсер етеді. Ол ұйым елдерін халықаралық мәселелер бойынша, әсіресе дағдарыстардың күшеюі жағдайында ортақ ұстаным әзірлеуге шақырды. Таяу Шығыс пен Ауғанстан проблемаларын қарастыру Өзбекстанның гуманитарлық құқық пен қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу принциптеріне адалдығын атап өтеді. Мирзиеев сонымен қатар қауіпсіздік мәселелерін шешу үшін министрлер мен сарапшылар арасында тұрақты диалог механизмін құруды ұсынды, бұл аймақтағы тұрақтылықты арттыру және қауіп-қатерлердің алдын алу жолында маңызды қадам болып табылады.

Экономикалық ынтымақтастық және жаңа мүмкіндіктер жасау

Мирзиеев ТМҰ елдері арасындағы ішкі сауданы кеңейту қажеттілігіне тоқталып, импорттың айтарлықтай үлесі түркі әлемінен тыс елдерден келетінін атап өтті. Өзбекстан Президенті өзара сауданы айтарлықтай арттыруға тиіс тарифтік және тарифтік емес кедергілерді жою, сауда және кедендік рәсімдерді жеңілдету сияқты бірқатар шараларды ұсынды. Ол сондай-ақ Ташкентте аймақтың сауда әлеуетін жақсырақ зерттеп, оны өсірудің нақты стратегияларын әзірлейтін жетекші сараптамалық орталықтардың форумын өткізуді ұсынды.

Мирзиёев Түркі инвестициялық қорын белсенді пайдалану, сондай-ақ халықаралық қаржы институттарын аймақтық жобаларға тарту қажеттігін атап өтті. Бұл ұсыныс Өзбекстанның әлемдік экономикаға интеграциялану және инвестиция көздерін әртараптандыру жөніндегі талпыныстарына сәйкес келеді.

Мәдени қарым-қатынас және өскелең ұрпақты тәрбиелеу

Мирзиеев мәдени байланыстарды нығайтуды жақтап, түркі халықтары фольклорының жинағын шығаруды ұсынып, мектептерде түркі елдерінің тарихы мен этнографиясын бірлесіп оқыту идеясын қолдады. Өзбекстан Елбасы бұл жобалар мәдени бірегейлікті қалыптастыру және ұрпақтар арасындағы байланысты нығайту үшін қажет екенін атап өтті. Өзбекстан да Түркі мәдениеті мен мұрасы қорының толыққанды мүшесі болуға дайын екенін білдірді, бұл оның мәдени бастамалар мен жобаларды белсенді қолдауға ниетті екенін көрсетеді.

Қорытындылай келе, Өзбекстан Президенті Шавкат Мирзиеевтің сөзі экономикалық интеграцияға, мәдени жақындасуға және түркі әлемінің экологиялық мәселелерін шешуге ықпал ететін нақты бастамаларды ілгерілетуге бағытталды. Белгіленген басымдықтар – сауда байланыстарын нығайту және жаңа қаржы институттарын құрудан бастап экологиялық ынтымақтастық пен цифрландыруға дейін – Өзбекстанның күшті және ұйымшыл ұйым ретінде ТМҰ дамытуға стратегиялық көзқарасын көрсетеді.

(Сурет: aa.com.tr)

Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиевтің баяндамасына шолу

Түркі мемлекеттері ұйымының саммитінде Әзірбайжан Президенті Ильхам Әлиев түркі мемлекеттері арасындағы ынтымақтастықты нығайту үшін Әзірбайжан өзінің қатысуын жандандыруға ниетті бірнеше негізгі бағытты атап өтті. Экономикалық, қорғаныс және гуманитарлық мәселелерді қозғаған оның баяндамасында Орталық Азия мен Батысты байланыстыратын дәнекер ретінде Әзірбайжанның маңыздылығы да көрініс тапты.

Әзірбайжанның инфрақұрылым мен логистиканы нығайтудағы рөлі

Әлиевтің баяндамасындағы өзекті тақырыптардың бірі Әзірбайжан аумағы арқылы өтетін Шығыс-Батыс көлік дәлізін дамыту болды. Президент бұл бағыттағы транзиттік жүк тасымалының 15 пайызға дерлік артқанын атап өтті, бұл бағыттың тиімділігі мен Орталық Азия елдері үшін маңыздылығын көрсетеді. Әзірбайжанның осы дәліздің өткізу қабілетін арттыруға салған инвестициясы оның түркі елдерін Еуропамен байланыстыратын логистикалық хаб болу міндеттемесін көрсетеді. Бұл жоба сондай-ақ Орта дәлізді цифрландыру жоспарларымен тығыз байланысты, ол ТМҰ елдеріне халықаралық нарықтағы позицияларын нығайтуға, жүк транзитінің құнын жылдамдатуға және төмендетуге мүмкіндік береді.

Осылайша Әзірбайжан түркі әлемінің цифрлық және физикалық инфрақұрылымының дамуына үлес қосып, болашақ экономикалық интеграцияға жағдай жасайды. Әлиевтің сауда және логистикалық процестерді жеңілдету саласындағы бастамалары ТМҰ елдері мен сыртқы нарықтар арасындағы сауда қатынастарын ілгерілетудің орталық элементтерінің біріне айналуы мүмкін.

Қаржылық қолдау және ТМҰ институционалдық әлеуетін нығайту

Әлиев сонымен қатар ТМҰ бюджетін ұлғайту қажеттілігіне тоқталып, ұйымның қазіргі қаржылық ресурстары алға қойған мақсаттарға жету үшін жеткіліксіз екенін атап өтті. Осыған орай Әзірбайжан ТМҰ Хатшылығы мен Ақсақалдар кеңесіне қаржылай қолдау көрсетіп үлгерді. Бұл ым Әзербайжанның ұйымды нығайтуға деген ұмтылысын көрсетеді, Әлиев өз міндеттерін тиімді орындау үшін үлкен институционалдық қолдауды қажет етеді деп санайды. Қаржылық көмек Әзірбайжан ортақ стратегиялық базаны дамытуға және халықаралық аренада түркі елдерінің мүдделерін ілгерілетуге бағытталған бастамаларды жалғастырады деп күтуге мүмкіндік береді.

Азат етілген аумақтарды қалпына келтіру және халықаралық мойындау

Әлиев өз сөзінің маңызды бөлігін Әзірбайжанның оккупациядан азат етілген аумақтарын қалпына келтіруге арнады. «Ұлы қайтып оралу» бағдарламасы аясында бұрын қоныс аударған адамдар елге оралуда және ТМҰ елдерінің білім беру және мәдени орталықтар түріндегі қолдауы ынтымақ пен мәдени ортақтықты көрсетеді деген. ТМҰ басқа елдерінің қолдауы ұйымның гуманитарлық өзара әрекеттесу және тәжірибе алмасудағы бірегей мүмкіндіктерін атап көрсетеді, бұл мәдени байланыстарды нығайтуға көмектеседі.

Әлиев алдағы уақытта Бакуде өтетін COP-29 климаттық саммитін де еске салды. Әзірбайжанның бұл шараны өткізу құқығына ие болуы оның тұрақты даму саласындағы күш-жігерін халықаралық деңгейде мойындағанын көрсетеді. Әлиев бұл конференцияға ТМҰ елдерінің белсенді қатысуына үміт білдірді, бұл түркі елдерінің жаһандық экологиялық мәселелерді шешуде күш біріктіруіне мүмкіндік береді.

Қорыта келе, Ильхам Әлиевтің ТМҰ саммитінде сөйлеген сөзі ұйымның әлемдік аренадағы рөлін нығайтудағы Әзірбайжанның стратегиялық көзқарасын көрсетті. Оның логистика, цифрландыру, қауіпсіздік және экология салаларындағы ұсыныстары Әзірбайжанның түркі елдері арасында тұрақты және өзара тиімді байланыстарды құруға бағытталғанын көрсетеді. Әзірбайжанның ТМҰ-на белсенді қатысуы аймақтың инфрақұрылымы мен саяси бірлігін дамытуға ықпал ететін ел ретіндегі ұстанымын нығайтады.

(Сурет: aa.com.tr)

Түркия Президенті Режеп Тайып Ердоғанның ТМҰ саммитіндегі баяндамасына шолу

Саммитте Түркия Президенті Режеп Тайып Ердоған бейбітшілік пен тұрақтылықты қорғаудағы Түркия мен түркі әлемінің рөлін атап өтіп, гуманитарлық дағдарыстарға қатысты берік ұстанымын білдірді. Ердоған ТМҰ елдерін Газадағы қайғылы оқиғаға қатысты біртұтас ұстанымға шақырып, Израильдің әрекетін айыптап, түркі әлемінің жалғасып жатқан қақтығыстардан тыс қала алмайтынын атап өтті. Бұл үндеу Түркияның әділет пен бейбітшілікті қорғаушы ретінде халықаралық аренадағы рөлін күшейтуге ұмтылысын көрсетеді.

Қырғызстанмен стратегиялық әріптестікті тереңдету

Ердоған Түркия мен Қырғызстанның қарым-қатынастарын нығайтып, оларды «жан-жақты стратегиялық серіктестік» деңгейіне көтергенін атап өтті. Қол қойылған 19 келісім қауіпсіздік, энергетика, білім және денсаулық сақтауды қоса алғанда, ұзақ мерзімді ынтымақтастықтың негізін қалайтын негізгі салаларды қамтиды. Президент Қырғызстанға FETÖ лаңкестік ұйымымен күресте Түркияға қолдау көрсеткені үшін алғыс айтты, бұл елдер арасындағы сенімнің жоғары екенін растайды.

Экономикалық ынтымақтастық және инфрақұрылымды дамыту

Ердоған елдер арасындағы тауар айналымын 5 миллиард долларға жеткізу мақсаттарына тоқталды. Түркия Қырғызстандағы бес ірі инвестордың бірі және түрік компаниялары мұнда 90-нан астам ірі жобаны жүзеге асырды. Бішкекте жаңа түрік-қырғыз достық ауруханасының ашылуы Түркияның әлеуметтік саладағы қолдауының маңыздылығын көрсетеді.

Қортындылай келе, Ердоғанның ТМҰ саммитінде сөйлеген сөзі Түркияның қауіпсіздік, халықаралық ынтымақтастық және экономикалық даму салаларындағы стратегиялық басымдықтарын көрсетеді. Түркия ТМҰ жетекші елдерінің бірі ретінде түркі ынтымағын нығайтуға және одақтастарымен көп қырлы байланыстарды дамытуға күш салуда.

Жалпы мақаланың қорытындысы: Бішкекте өткен Түркі мемлекеттері ұйымының саммиті жаһандық тұрақсыздық жағдайында түркі халықтарының рөлі артып, олардың арасындағы байланыстардың нығая түскенін көрсетті. Ел басшылары көтерген ең маңызды тақырыптарда ТМҰ елдері тек ортақ тарих пен мәдениетке негізделген одақ емес, сонымен бірге ұзақ мерзімді мақсаттары бар қуатты халықаралық одақ екенін атап өтеді. Көшбасшылар аймақтық және жаһандық деңгейде ТМҰ ықпалын кеңейтуге бағытталған экономикалық ынтымақтастық, қауіпсіздік, цифрландыру және тұрақты даму мәселелерін талқылады.

Ұйым түркі елдерінің Еуропаны, Азияны және Таяу Шығысты байланыстыратын бірегей ресурстары мен стратегиялық ұстанымдары бар. Көлік дәліздері мен цифрлық платформаларды бірлесіп дамыту экономикалық байланыстарды нығайтады және ТМҰ жаһандық логистиканың негізгі буынына айналуға мүмкіндік береді. Ортақ мәдениет пен құндылықтарға негізделген күшті экономикалық блок жаһандық сын-қатерлерге төзімді ғана емес, сонымен қатар халықаралық сауда және саяси жүйелердің тұрақтылығы мен дамуына ықпал ете алады.

Халықаралық қақтығыстар мен дағдарыстар аясында ТМҰ бейбітшілік пен қауіпсіздік үшін өзінің жауапкершілігін де көрсетеді. Гуманитарлық құқық мәселелері бойынша ортақ әрекеттер мен мұқтаж аймақтарға қолдау көрсету түркі әлемінің жаһандық мәселелерге бей-жай қарамайтынын көрсетеді. Маңызды аймақтардағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдау, сондай-ақ экологиялық және климаттық проблемаларды шешу үшін күштерді біріктіруге дайын болу ТМҰ құрудағы мақсаттардың бірі болды.

Айнұр Бақытжанова

Mezgil.kz