20 ғасырдың екінші жартысында әлем әдебиетінде бір шоғыр талантты ақындар көзге түсті. Солардың бірі орыс тілінде жазатын АҚШ ақыны Иосиф Бродский еді. Шығармашылық жолы мен өмірі дүрмекке толы ақын 1972 жылы Кеңес одағынан қуғындалған соң Батыс елдерінде өмір сүрді. 

1987 жылы Нобель сыйлығының иегері атанды. Әдебиетте тазалық пен өршілдікті бәрінен биік қойған ақын адамзат мәдениетінің асыл құндылығын сөзден, онда да сөздің тасадағы табиғатына жақын поэзиядан іздеді. Өмірдің өгейлігін, тарихтың қатігез болмысын, адамға тән әлсіздіктердің керанаулығын түптің-түбінде бір жеңер күш болса, ол адам бойындағы бас имес қайсарлыққа рух берер сенімде деп білді. Оның өлеңдерінде, әсіресе, орыстың «күміс дәуір әдебиетін» құраған ақындар туралы жазған эсселерінде осы сарын есіп тұрады. Ол өзін басына қасірет сорғалаған сол аға буынның заңды мұрагері сезінді. Содан да «мен бірден де кішімін» деп жар салды. Үстегі жылы асау жүректі ақынның туғанына 75 жыл толады. Әдебиетте ақындығы мен сыншылығы теңдей жұрт мойындаған И.Бродскийді Батыс ақындары, әсіресе, оның көзін көрген замандас қаламдас достары өте жоғары бағалаған. Сол қатарда Нобель сыйлығын алған ақындар Ч.Милош, Д.Уалкод, т.б. атауға болады. Төменде біз ақынның тағы бір жақын досы, 1995 жылғы Нобель сыйлығының иегері Ирландия ақыны Ш.Хинидің эссесін назарларыңызға ұсынып отырмын.

***

Иосиф Бродскийді танитын адамдардың бәрі дерлік оның жүрек ауруы барын білетін, содан мерт болуы мүмкін екенін де аңғаратын. Бірақ, басқалардың назарында ол жай адам ғана емес, күйремейтін белгілі бір сенім сияқты сезілетін, сондықтан да достары ол өледі деп ойлаған жоқ. Оның асқақтығы, өрлігі, жақындай кеткен жанға беретін күшті әсері оның өміріне қауіп төніп тұр дегенге сендірген жоқ. Оның батылдығы мен арыны, әлсіздік танытпайтын рухы, қалаберді өтірікке жоқ адалдығы оның да өзге жұрт сияқты өмір-өліммен өлшенетін адам екенін ұмыттырып жіберген сияқты. Сол себепті де оның өмірден өтуі жұртқа күшті әсер етіп, жүректерге қаяу түсірді. Ол туралы ойланбай, айтпай әсте тұра алмайсың. 

Иосифтың табиғатында ғажайыптай тұнық әрі алмастай өткір бір дарын бар еді. Ол поэзияға тән анық, асқақ дауыспен тез сөйлейтін. Тілдесе қалсаң, бірден төтесінен тақырыпқа көшетін. Ойы анық, сөзі қиюына дәл түсіп тұратын. Онда кібіртіктеу деген болған емес. Ол өз танымының аясына шырқай көтеріліп, сол шекте тұрып өз мүмкіндігінен де асқақ дүниелер туралы ой қозғай беретін. Мен тілдескен адамдардың ішінде бос сөзден одан артық қашқан адам болған емес. Ол сөзді екшеп, тасқап, әуен беріп, ұйқас қосып, кейде, тіпті, бұра тарта көрнектілендіріп, ырғап, түйіп, түйнеп жеткізетін. Ол үшін тіл энергияның қайнар көзі сияқты еді, сөйлей бастағанда қоздап, оталып кететін. Оның басқалардың сөзін әдейі теріс түсініп, сол тұрғыда керісінен күлкі үшін асыра қолданатын кездері де болушы еді. Айталық, Дублинде өткен бір кездесуде ол маған «күннің көзін көрмейтін болдық қой» деп налығанын білдірді. Мен оған қалжың-шыны аралас «онда сен Гренландия аралдарына баруға тиіссің» дедім. Сонда ол салған жерден жұлып алғандай «бірақ, менің мағаынасыздықта өмір сүруге төзімім жоқ» деп салғаны бар.

Бүгін біздер оның арамызда жоқ екеніне амалсыздан төзуге тиіс болып тұрмыз. Мен онымен тұңғыш рет 1972 жылы Лондонда жүздестім. Сол тұста ол Кеңес одағынан қуғындалып, Лондон арқылы АҚШ-қа жүргелі тұрған кезі екен. Сол тұстан бастап ол менің өмірімде сенім мен адалдықтан тұрған тұғыр сияқты өз орнын алды. Оның бойынан есіп тұрар жылулық пен шуақта өмірдің биік өлшемі мен жаныңды ілезде жуып тазартып жіберетін дарқандық болушы еді. Біздерді оның сол қасиет өзіне тартып, баурап тұратын. Мен онымен әр рет кездескен сайын, өзімнің поэзия туралы сеніміме күш қосып, қуат алып, жаным жаңарғандай күй кешетінмін. Онда ғажайып бір ерекшелік бар еді. Ол неге болса да көңілі толмай жүретін дарынынан талабы жоғары ақындардың өзімшілдігіне таңдана қарайтын, ал мықты деген ақындардың өлең туралы сауатсыз ой-пікіріне жолықса, ашуланып қалатын. Онымен жеке отырып өлең мен поэзия майданы туралы ой бөлісу ғажап еді. Ондайда поэзияға қатысты айтылмайтын сөз, қозғалмайтын ой қалмайтын. 

Бұлар оның бойындағы қарапайым қасиеттер. Оның өзге қасиеттерін жинақтап «жекеге жатпайтын даралық» деп атаған дұрыс шығар. Олай дейтін себебіміз, Иосиф Бродский поэзияның күш-құдыреттің қайнар көзі екеніне шын сенетін адамның санатына жататын еді. Ол поэзияны қоғамның аты затына сай болуы үшін ғана керекті дүние емес, адамның жандүниесін емдеп, парасатын тұлғалайтын қасиетке ие деп білетін. Ол адамды ерттеп мініп алуға апаратын кез-келген қоғамдық жағдайға қарсы тұруға бар еді. Бірақ, бұл ұстаным оның поэзияны АҚШ-тың қоғамдық өміріне сіңіру талабына бөгет болған емес. 

Мен мұнда ол үлкен аудиторияларда, мыңдаған халық алдында өлең оқуға құштар еді дегелі тұрғаным жоқ. Егер, біреу оған Кеңес одағындағыдай жүздеген адамның алдында өлең оқығаны туралы айта бастайтын болса, ол бірден «олардың тыңдайтыны қоқыс дүниелер ғой» дей салатын. 

Ол поэзияны саясатқа қосақтауды өлердей жек көретін («politics мен poetry деген сөзде «p» мен «o»-ден өзге еш ортақтық жоқ» – Иосиф Бродский). Ол саясат тілді бұзады, өнерді қарабайырластырады деп қарайтын. Оның поэзияны қандай биікке қойып атауына кімнен болса да артық құқығы бар еді. Өйткені, алпысыншы жылдары Кеңес билігі жағынан қудаланып, сотталып, түрмеге түсіп, жаза лагеріне айдалғаны оның өзін «ақынмын» деп атап, соған байланысты қоғамның «арам шөбі» деп танылғанымен байланысты болатын. Осы оқиға бір кезде үлкен халықаралық мәселеге айналып, оның есімін күллі Батыс дүниесіне танымал еткені белгілі. Бірақ, ол өзін ешқашан «қорлық көруші» ретінде көрсеткен емес. Ол тағдырымен алысты, Батысқа келді де бірден оқытушы болып жұрт қатарлы өмір сүрді. 

Дегенмен, көп өтпей-ақ ол жаңа мекенде бұрынғысынан да даңқты жетістіктерге жетті. Әуелі ол жанды желпіндіретін әуенмен өз өлеңдерін орыс тілінде оқыды. Содан кейін 1970 жылдардан соң АҚШ-тың жоғары оқу орындарында өлең оқу қайтадан жұрт назарына ілікті. Оның өлең оқу стиль көшедегі өнер иелерінің жұртты артық әрекетпен өзіне тартатынына ұқсамайтын. Ол ашық та асқақ әуенмен тебіреніп тұрып, өлеңге беріліп тұрып оқитын. Оның әуенінен шіркеуден шығатын ән мен күйге ұқсас салтанатты әрі трагедиялы сарын есіп тұрушы еді. Осы әуенімен ол өзін ақын ретінде тұлғалады. Жұрыт оны пайғамбар сияқты қабылдап, жырын ден қойып тыңдайтын еді. Ол поэзияға қатысты ескі замандардан бүгінге дейінгі телегей теңіз білімімен жұртты тамсандырды. Бұл жағынан ағылшын тілінде сөйлейтін жұрт та оған тәнті болды. 

Рас, Иосиф Бродский жұрттың өзінен пайғамбар іздеуінен жалыққанымен, өзіне тән заң-зәкүн тұрғызу жағынан да ол ешкіммен ақылдасқан жоқ. Содан жұрт арасында ол туралы жаңа аңыздар тарай бастады. Біреулер еліктеп оның кейбір тәсілдерін үлгі тұтты. Айталық, ол студенттерге өлең жаттау талабын қойды. Бұл талап өз кезегінде АҚШ жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің шығармашылық жағында алға басуына айта қалсын игі әсерін тигізді. Оның дәстүрлі өлең үлгісін дәріптеуі, ұйқасқа көбірек мән беруі, сондай-ақ, Р.Прост пен Т.Харди сияқты модернист емес ақындардың шығармашылығына көбірек бүйрегін бұруы жұрт арасында дәстүрге деген жаңа ықылас туындатты. Оның 1991 жылы Мемлекеттік кеңес жанындағы кітапхананың жұмысына шегілген күндерде қозғаған мәселесі жоғарыдағы беталыстың бір биікке шыққанын көрсететін еді. Ол «поэзия өмірдің өрнегін елестетеді екен, ендеше ол адамзат парасатының бір парасын да әйгілейді деген сөз» дей келіп, «сондықтан поэзия бүгінді қоғам үшін ғана емес, болашақ үшін де өте маңызды, ол бізді көзсіз надандыққа берілуден қорғай алады» деді. Сондықтан ел азаматарының бәрі дерлік поэзиядан ләззат алуы керек деп қарады. Ол үшін «көшелерде жарнамамен қатар өлең шумақтары жазулы тұруы тиіс және елдің барлық қонақ үйлеріндегі төсектің басында өлең жинақтары тұратын болса ғой» деп ұсыныс тастады. 

Мұндай ашық әрі батыл ой айту Иосиф Бродскийге ғана тән ерекшелік деп қарауға болады. Оның жандүниесінде асқақтыққа ұмтылатын және сол жолда армай-талмай жұмыс істейтін бір күш жасырынған еді. Тіпті, ол кейде өз ойына өзі қарсы келгендей қадамдарға барғанда да осы талпынысынан бір танған емес. Бұл мінез кейде өлімнің өзімен ашық белдескен жанның болмысын елестететін. Оның аузынан «диктатуралық билік» туралы сөз шыққанда мен үнемі оның да бір кезде сол қоғаммен қатысы болғанын ұмыта беретін едім. 

Ол жекпе-жекке шығуды ұнататын. Ол диктатуралық билікке қайыспай қарсы тұрған жан тәрізді ақымақтықты (оның түсінігінде ақымақтық алдыңғының бір түрі есептелуші еді) да барынша өш көретін. Оның айтқан сөзі мен жазған мақалалары айна қатесіз бір сарында болды. Ал қазір бізде оның тек қағаздағы дүниелері ғана қалды. Бірақ, ол анау өлең жолдары мен мақалаларының абзацтарында өмір сүре береді. Лериктың торда тұрған қабыланындай әр қадамын нық басып, төзім мен толғақта барлық шек пен шекараны, түсінікті бұзып-жарып, жаңа кеңістіктерге құлаш ұра береді. Ол достарының санасында жалғасты жасай береді деп ойлаймын. Кермек әрі тәтті сағыныштан тұратын сондай елес дәл қазір менің де көз алдымда тұр. Мен оны бірінші рет кезіктірген шағым. Ол сонда жас еді. Үстіне қызыл түсті жейде киген ол өзінен көз айырмай қарап тұрған тыңдармандар мен өзі сияқты өлең оқуға шыққан біздерге қиыла қараған болатын. Сонда оның жанарынан кірпіге тән алаңдаушылық пен қыранға тән өткірлік бірдей көрініс берген еді-ау.

Мақаланы дайындаған - Ардақ НҰРҒАЗЫ, 

«Фэйсбук» парақшасынан алынды